راهکارهای اجرایی نوسازی بافت‌های فرسوده چیست؟
به گزارش شهریار به نقل از ایمنا و بر اساس چکیده یک مقاله، بافت‌های فرسوده شهری تصوری از بافت قدیمی شهر که به دلایلی احیا و باز زنده‌سازی نشده را در ذهن ایجاد می‌کند و این ذهنیت از بافت‌های فرسوده که بیشتر کهنگی بافت را نمایان می‌کند، مانعی برای تعریف جامعی از بافت‌های شهری مشکل‌دار که نوسازی در آنها کاسته شده و در نهایت رو به فرسودگی نهاده‌اند می‌شود.
بافت‌هایی از شهر که دچار فرسودگی شده، سبب آسیب رساندن به کل سیستم شهر می‌شود و برعکس مسائلی که سرچشمه بیماری شهر است باعث ایجاد بافت فرسوده در شهر می‌شود.
آسیب‌شناسی شهری و شناسایی بافت‌های فرسوده از یک سو و شناسایی ریشه‌های ایجاد بافت‌های فرسوده از سوی دیگر سبب یافتن راه‌حلی برای کاهش این بافت در شهر می‌شود.
نظام تحقیق در سلسله مراحل تدوین برنامه‌های راهبردی بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری، بر سه سوال اساسی بنیان گذارده شده و آن اینکه بافت‌های فرسوده شهری اساساً چه نوع بافت‌هایی است و چه عواملی مسبب ایجاد آن می‌شود؟، مشکلات اصلی سکونت در بافت‌های فرسوده شهری چیست؟ و سیاست‌های راهبردی نظام دهی سکونت در بافت‌های فرسوده و گونه‌های مداخله در این بافت‌ها چیست؟
سوالات اول و دوم در واقع ابعاد شناختی مسئله را آشکار ساخته و بر طرح مسئله از منظر مشکل تأکید دارد و سوال سوم بر انجام برنامه ریزی و مداخله در بافت و مراتب حاکم بر آن استوار بوده و در چارچوب طرح مسئله از منظر سوال مؤکد است.
هدف اصلی این تحقیق ارتقا ارزش و کیفیت زیست و سکونت در بافت‌های فرسوده شهری از طریق تزریق الزامات سکونتی در آنها در حوزه عناصر عمومی و زیرساختی و بهبود کیفیت‌های شهری بافت‌های فرسوده در راستای احترام به کرامت انسانی شهروندان و جلب مشارکت فعالانه آنها در جهت بهسازی و نوسازی محل‌های سکونت و زیست خودشان و گسترش عدالت اجتماعی در سطح شهر و جامعه است.
این امر با توجه به ضرورت‌هایی همچون همراهی نکردن اکثر منازل موجود در بافت‌های فرسوده با الزامات زمانی حال و آینده، سیطره فرسودگی بر کالبد مساکن موجود، توانایی نداشتن ساکنان در بهبود وضع مسکن به صورت فردی، برخوردار نبودن از خدمات و تأسیسات مطلوب و مناسب شهری، کیفیت نامطلوب منظر شهری، تنزل ارزش زیست و سکونت در مساکن موجود، شیوع ناهنجاری‌ها و بزهکاری‌های اجتماعی و وجود ریشه‌های ناسازگاری و فرسودگی از همان ابتدا در بسیاری بافت‌های نوساز کنونی حاصل شده است.
بافت فرسوده شهری و معضلات فرآوری آن چیست؟
بافت‌های مسئله دار شهری آن دسته از بافت‌های شهری است که وجود عوامل مختلف در آن، سبب کاهش ارزش کیفی و کمی زندگی انسان می‌شود و با پایین آمدن ارزش‌های سکونتی، نوسازی و احیا بافت انجام نشده و ساکنان کم کم مهاجرت می‌کنند.
کاهش ارزش‌های کیفی زندگی از چند زندگی شهری مشخص می‌شود که اصلی‌ترین نمودهای آن عناصر کالبدی، عملکردی، اقتصادی و اجتماعی و زیست محیطی است.
با مطالعه و مشاهده عناصر درون بافت‌های فرسوده و مشکل‌دار، عوامل مشترک در میان آنها در زمینه عناصر کالبدی یافت می‌شود، پیوند با شهر و شکل آن، نفوذپذیری، شبکه دسترسی و خدمات‌رسانی عمومی به هر مجموعه شهری یا بلوک مسکونی و همینطور فضاهای سبز و باز عمومی از اجزای مؤثر در ارزش کیفی بافت است.
تراکم بافت، دانه‌بندی یا میانگین تفکیک اراضی به خصوص بلوک‌های مسکونی همچنین نسبت توده به فضا در بافت شهر ایفای نقش می‌کند.
میانگین نسبت‌های توزیعی فضا و دانه بندی کاربری‌های مختلف و همجوار، نحوه تأثیر پذیری بافت از مرفولوژی (تحقیق در شکل و ساختمان موجودات زنده) و عوارض زمین (کوه‌ها، تپه‌ها، دره‌ها، رودها و شیب) عناصری مؤثر در پهنه شهری است.
نگرش گذشته در مورد جداسازی عناصر و فعالیت‌های درون بافت مانند کار و سکونت سبب ایجاد شهرهای منفک از هم شد که اثرات سو آن بر زندگی امروز نمایان است.
فضاهای چند عملکردی، فضاهای مسکونی، گردشگری، کار و… سبب ایجاد تعاملات اجتماعی در پهنه شهری شد از این رو تنوع کاربری، پیوند و ارتباط اجتماعی و فضایی بین عملکردهای شهری، یکی از شاخص‌های عملکردی پهنه شهری کارآمد است و نبود آن سبب مسئله دار شدن بافت می‌شود.
از دیگر مسائلی که سبب ناکارآمدی بافت شهری می‌شود، آلودگی آب و هوا و زمین است که سبب کاهش ارزش کیفی زندگی و آسایش ساکنان شده و روند رشد و توسعه بافت شهری را متوقف ساخته و درصد مهاجرت از آن پهنه شهری را افزایش داده است که توقف نوسازی و فرسودگی بافت را به همراه می‌آورد.
جمع‌آوری نامناسب زباله و پخش شدن فاضلاب در زمین، موجب ازدیاد انواع آلودگی‌ها شده و شیوع بیماری‌های مختلف را به همراه خواهد آورد.
آلودگی صوتی نیز بهداشت و سلامتی روح و جسم ساکنان را تحت تأثیر قرار داده و سبب کاهش ارزش کیفی و کمّی زندگی در آن بافت می‌شود، اگر مسائل و مشکلات بافت با راهکارهای جمعی حل نشود، ساکنان به فکر حل مشکل خود به صورت شخصی افتاده و در غیر این صورت ترجیح به ترک آن ناحیه می‌دهند.
هر یک از موارد ذکر شده در شرایط اقتصادی و اجتماعی بافت اثر می‌گذارد و از آن تأثیر می‌پذیرد؛ ترکیب اجتماعی، اشکال خانوار، تراکم جمعیت، درآمد و شغل، انواع فعالیت‌های تولیدی و خدماتی از جمله عواملی هستند که بر شکل‌گیری و محتوای بافت شهری تأثیرگذار است.
ایجاد میانگین ارزشی متوسط زندگی برای ساکنان در شهر، تقسیم عادلانه فضاهای سبز و باز عمومی میان طبقات مختلف اجتماعی شهر، ساماندهی بافت‌هایی با فعالیت‌های تولیدی و صنعتی کم ارزش تر در شهر، توزیع مناسب خدمات شهری و امکان دسترسی و استفاده از آن در تمام شهر، سبب جاری شدن زندگی در پهنه شهری، نوسازی و رونق آن می‌شود.
جداسازی و تفکیک بافت‌های شهری با توجه به سطح درآمد سبب توقف ساخت و ساز در یک منطقه و افزایش تراکم بیش از حد در منطقه‌ای دیگر شده و این هر دو موجبات مشکل دار شدن بافت‌های شهری را فراهم خواهد آورد.
بافت‌های شهری با توجه به موارد یاد شده تعدد بسیاری از بعد ناکارآمدی و مشکل ساز بودن دارند. تشخیص و تعیین شاخص‌هایی که باعث فرسودگی یک بافت می‌شود نیز خود راهنمایی است برای شناخت و تعیین شرایطی که موجب آسیب دیدگی بافت‌های شهری می‌شود.
با تقسیم بندی انواع بافت‌های مسئله دار که فرسوده شده یا از ابتدا فرسوده بوده است و یا خطر فرسودگی آنها را تهدید می‌کند به کمک عناصر و مشخصه‌های تعیین شده، راهبردهای مواجه با بافت‌های ناکارآمد و آسیب پذیر و همینطور راهبردهای پیشگیری از بروز شرایطی که چنین بافت‌هایی در طول زمان ایجاد شوند، پیش روی قرار می‌گیرد.
می‌توان این بافت‌ها و عوامل فرسودگی آنها را به انواع زیر دسته‌بندی کرد:
بافت‌های ارزشمند تاریخی
بافت‌های تاریخی شهرهای ایران عموماً از یک ساختار هماهنگ با هندسه‌ای نشأت گرفته از ارگانیسم زندگی شکل می‌یابند.
محور خطی بازار با فضاهای باز و همچنین قرار گیری مراکز مهم مذهبی و دولتی در کنار آن، همراه با محلات کوچک و بزرگ مسکونی ساختار شهر قدیمی ایوان را تشکیل داده و شکل خطی و پیوسته کالبد شهر، امکانی برای رشد و توسعه متناسب و همگن آن ایجاد می‌کند.
در اکثر شهرها با ورود ماشین و توسعه راه‌ها، ساختار قدیمی شهرها دستخوش تغییرات اساسی شده و شالوده شهرها تغییر شکل یافته است.
همچنین با گسستن ساختار قدیمی شهر دسترسی به محلات و راسته‌های بازار از هم گسیخته و هیچ تدبیر و اقدام ویژه ای به عمل نیامده است.
بدین سبب نخستین ویژگی که سبب فرسودگی بافت تاریخی می‌شود، نبود نفوذ و دسترسی مناسب شهری به درون بافت بوده و دومین ویژگی که سبب آسبی دیدگی بافت می‌شود، از بین رفتن تناسب کاربری‌های است.
رشد فضاهای صنعتی و کارخانجات در بافت شهر، سبب از بین رفتن کیفیت مسکونی خانه‌های مجاور و کم کم استفاده از اراضی آنها جهت توسعه کاربری صنعتی می‌شود.
همین طول رشد و افزایش خدمات تجاری در اطراف بازار سبب نفوذ کاربری تجاری در بافت مسکونی اطراف بازار و همچنین استفاده از کاربری‌های مسکونی برای انبارها و کارگاه‌ها در جهت خدمات‌رسانی به کاربری تجاری می‌شود.
با توجه به این شرایط معمولاً کیفیت ارزشی بافت مسکونی کاهش یافته، در نتیجه ساکنان قدیمی و بومی، منطقه را رها کرده و جایگزین آنها طیف متنوعی از مهاجران از شهرها و روستاهای اطراف با درآمد پایین و کم درآمد می‌شود.
یکی از راهکارهای حفظ بافت‌های ارزشمند تاریخی، توسعه فضاهای گردشگری و فرهنگی و تفریحی در مجاورت آنها است.
با در نظر گرفتن این تدبیر ارزش سکونتی منطقه حفظ شده و همینطور اجتماع به طور کلی اشتیاق بیشتری برای زندگی در این بافت خواهد داشت و مردم برای سکونت در مرکز شهر بهای بیشتری می‌پردازند که نمونه این راهکار در شهرهای اروپایی نظیر پاریس، فلورانس، رم، ونیز… بسیار دیده می‌شود.
عامل مؤثر دیگر در فرسودگی بافت تاریخی، آلودگی است؛ به دلیل متمرکز شدن فضاهای تجاری و کارگاهی و در نتیجه احداث انواع پایانه‌ها و انبارها و تردد بیش از حد اتومبیل‌ها در بافت، آلودگی هوا و آلودگی صورتی بسیار ایجاد می‌شود.
برای احیا و باز زنده‌سازی بافت‌های تاریخی و ارزشمند، پیشنهاد می‌شود که تردد اتومبیل‌های شخصی و سواری محدود شود و حمل و نقل عمومی با بکارگیری استانداردهای زیست محیطی افزایش یابد.
راه‌های دسترسی درون بافت برای خدمات‌رسانی مناسب شهری تصحیح شود و ساماندهی کاربری درون بافت شهری با در نظر داشتن اینکه صدمه‌ای به بافت مسکونی وارد نشود، همچنین افزایش ارزش‌های سکونتی و ایجاد نکات مثبت در بافت جهت بالا بردن حس ماندگاری در محل توسعه فضاهای گردشگری، تفریحی و فرهنگی به همراه باز زنده‌سازی یادمان‌ها و عناصر شاخص تاریخی و همچنین ساماندهی نظام سبز محلی و منطقه‌ای انجام پذیرد.
بافت‌های تحت تأثیر نقصان زیر ساخت‌های شهری
کمبود زیرساخت‌های شهری نظیر آب، برق، گاز، تلفن، فاضلاب دفع آب‌های سطحی، راه و غیره سبب ایجاد بافت‌های فرسوده شهری می‌شود. همینطور عبور نامناسب این خدمات از میان بافت‌های شهری سبب ناکارآمدی محیط زندگی می‌شود.
عبور بزرگراه‌ها، اتوبان‌ها، دکل برق فشار قوی، کابل‌های هوایی و کانال‌ها، آب‌روهای نامناسب و مسیل های رو باز از درون بافت شهر سبب ایجاد آلودگی‌ها اعم از آلودگی صوتی، هوا، زمین، آب و سبب کاهش شاخص‌های بهداشت و سلامت جسم و روح ساکنان شده و تأثیر بسزایی در کاهش نوسازی در بافت و فرسودگی آن، همچنین نزول سطح کیفی پهنه شهری خواهد داشت.
علت اصلی آلودگی صوتی در بافت‌های شهری، تردد خودروهای سواری اعم از خصوصی و مسافرکش‌ها در شهر و فقدان سیستم حمل و نقل عمومی است.
احیای بافت‌های فرسوده شهری
سکونت در بافت‌های فرسوده شهری را باید از دیدگاهی جامع نسبت به محیط مورد بررسی قرار داد، زیرا رابطه فقر و توسعه، اجبارها یا الزام‌ها، گذشته تاریخی و قدمت آن، خطرات ناشی از شیوه‌های معمول و جاری مداخله‌گرانه در این گونه مراکز و بالاتر از همه نیازهای مربوط به فضای زندگی و در نهایت خواست مردمی که با تنگ‌دستی و محرومیت در فضاهای کم و بیش نامطلوب زندگی می‌کنند، همه باید در یک نظام هماهنگ برنامه‌ریزی و تصمیم گیری برای رشد و توسعه مراکز شهری و بافت کهن پیش بینی شود.
بحران ناشی از سردرگمی دست اندرکاران امور شهری در اصلاح و بهبود وضعیت بافت‌های فرسوده تاکنون هرگونه برنامه ریزی و طراحی را در این مقوله به شکست کشانیده و مراکز شهری به ویژه در شهرهای بزرگ، بیش از پیش از داخل گسسته شده است.
پرداختن به بافت قدیمی و برنامه‌ریزی در آن، جدا از پرداختن به واقعیات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی نبوده و سلایق شخصی در حل معضلات شهری جایی ندارد.
اگر در معماری امروز تقلید کورکورانه از سبک‌های نامانوس و برپایی نمادهای آن در میانه بافت شهری با فرهنگی متضاد فقط می‌تواند تأسف برانگیز باشد، دخالت در مجموعه‌های زیست محیطی و بافت مراکز شهری بدون در نظر گرفتن پارامترهای اشاره شده به طور قطع به صدمات جبران ناپذیری در ابعاد انسانی منجر خواهد شد.
همچنین خلاء ناشی از تشکیلات آگاه به مسائل زیست محیطی، بویژه در امر مراکز شهری و بافت‌های قدیمی در چند دهه اخیر، این مراکز را به اضمحلال کشانیده و تجدید حیات آن را موکول به سرمایه گذاری‌های سنگین و تحمیل بار فوق العاده بر بودجه عمومی کرده است.
در سال‌های اخیر توجه بیشتری به چگونگی تغییرات و لزوم کارایی طرح‌های جامع شهری در حفظ بافت مراکز شهری شده است، اما زمانی که پای عمل به میان می‌آید نقص قوانین شهرسازی و مالکیت و نبود مکانیزم اجرایی یکپارچه از یک طرف و نادیده گرفتن نقش ساکنان و صاحبان اصلی این مراکز از طرف دیگر، چنان کلاف سردرگمی به دست می‌دهد که بسیاری از طرفداران رشد و توسعه بافت کهن را از ادامه کار منصرف می‌کند.
داشتن طرح جامع پویا برای رشد مراکز شهری حیاتی است و از طرفی طرح‌ها و سیاست‌گذاری‌ها وقتی می‌تواند مثمر ثمر باشند که از مردم حمایت کند؛ اگر انگیزه‌های لازم برای حفظ بافت و تداوم زندگی در بافت فرسوده شهری پدید آید، ساکنان فعلی بهترین سرمایه گذاران و حافظان این بافت‌ها خواهند بود.
بافت‌های فرسوده شهری بر روی هفت موضوع مسائل جمعیتی و اجتماعی، مسائل کارکردی، مسائل اقتصادی، مسائل ارتباطی و دسترسی، مسائل زیرساختی، مسائل زیست محیطی و مسائل کالبدی تأثیر بسزایی می‌گذارد که هر کدام از این موارد طرح‌های خاص خود را در نظر گرفتن مشارکت گروهی مسئولان شهری و سازمان‌های خصوصی و دولتی می‌طلبد.
راهکارهای اجرایی نوسازی بافت‌های فرسوده چیست؟
فرسودگی بافت شهری از درون خود بافت پدید می‌آید و هر بافت نوسازی نیز می‌تواند ریشه‌های فرسودگی و ناسازگاری را از همان ابتدا در درون داشته باشد؛ بنابراین شناخت مطالعه و بررسی علل مسائل و مشکلاتی که سبب ایجاد ناسازگاری و فرسودگی در بافت می‌شود، منجر به ذکر راهکارهایی برای اصلاح و بهسازی بافت‌های موجود و پیشگیری از بافت‌های مسئله‌دار می‌شود که در ادامه به آنها اشاره شده است.
ایجاد تنوع در کاربری بافت و ساماندهی انواع فعالیت‌ها در یک پهنه به نحوی که سراسر یک معبر را اشغال کند و در نظر داشتن حریم عملکردی کاربری‌ها با توجه به حفظ آرامش و آسایش در محلات مسکونی و جلوگیری از اختلاط سایر کاربری‌های ناسازگار به درون ریز محلات یکی از این موارد است.
توسعه و ایجاد کاربری‌های گردشگری و تفریحی و فرهنگی به شکل متناسب با دانه بندی بافت و درون محلات همراه با در نظر داشتن پیاده راه‌ها به عنوان رکن اساسی تأثیر در زندگی انسان در بافت و ایجاد فضای سبز در بافت باید مورد توجه قرار گیرد.
کاهش ترافیک شهری، محدودیت تردد سواری و توسعه حمل و نقل عمومی، ساماندهی صنایع و خدمات فنی در پهنه شهری و تصحیح بافت‌های شهری، جلوگیری از گسسته شهر توسط بزرگراه‌ها، راه آهن، کاربری‌های بزرگ، ساماندهی بافت شهری با توجه به مرفولژی (ریخت‌شناسی) زمین و نظام بخشی زیر ساخت‌ها و تأسیسات زیربنایی و روبنایی شهری از دیگر راهکارهای اصلاح و بهسازی بافت‌های موجود و پیشگیری از بافت‌های مسئله‌دار است.
شناخت مسائل و مشکلات یافتن راه حل‌ها، استفاده بهینه از امکانات و افزایش توانمندی‌ها نیازمند یک سیستم مدیریتی پویا و امتیاز به همراه مشارکت مردم است، چه بسا بسیاری از مشکلات و ناسازگاری‌های شهر از یک بافت شهری آغاز شده، سپس دامنگیر تمام شهر شده باشد.
به نظر می‌رسد مدیران شهری و متخصصان با مطالعه و تعمق بیشتر در شناخت مشکلات و یافتن راه حل‌ها و استفاده از مشارکت مردم، توانایی بهسازی شهرهای کشور را خواهند داشت.
لینک اصل خبر در سایت شهرداری تبریز
نظرات