کلانشهرسازی، پدیده‌ای جهانی

شهریار تبریز/آذر کریم‌زاده: امروزه کلانشهرسازی در مرکز بحث‌های عمومی، در پس‌زمینه اثرات جهانی‌شدن قرار دارد. آیا باید در راستای توسعه شهرهای بزرگ که جمعیت، فعالیت‌ها و قدرت‌های بیشتری را متمرکز می‌کنند، برنامه‌ریزی کنیم، یا برعکس، مانع آن شویم؟

در این یادداشت به بررسی کلانشهرسازی یا متروپولیزاسیون و اینکه آیا این پدیده در عصر حاضر یک تهدید یا یک مزیت برای قلمروها محسوب می‌شود می‌پردازیم.

کلانشهرسازی چیست؟

کلانشهرسازی را می‌توان فرآیند پیدایش و توسعه کلان‌شهرها تعریف کرد. کلان‌شهر یک منطقه شهری بزرگ است که تعداد زیادی از مردم و فعالیت ها (اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و غیره) را در منطقه خود متمرکز و سازماندهی کرده و این منطقه را به سایر نقاط جهان متصل می‌کند. برای مثال در فرانسه، کلان‌شهرهای منطقه‌ای مانند مارسی و ملی مانند پاریس وجود دارند که آن هم یک کلان‌شهر در سطح جهانی است.

یک کلانشهر چگونه تشکیل می‌شود؟

یک کلانشهر از اتحاد یک شهر مرکزی و شهرهای اطراف آن تشکیل می‌شود. در نتیجه، کلانشهرسازی منجر به پدیده پراکندگی شهری می‌شود. این کلانشهر با جذب انواع جریان ها (انسانی، مالی، کالایی و غیره)، در مرکز محورهای جاده‌ای و هوایی قرار دارد. همچنین بسیاری از شرکت ها را به ویژه از لحاظ خدماتی که عامل اصلی رشد هستند، متمرکز می‌کند.

یک کلانشهر، قلمرو چند مرکزی محسوب می‌شود چرا که در نتیجه اتحاد چندین منطقه شهری، حول مراکز متعددی که به صورت سلسله مراتبی بر اساس اهمیت آنها رتبه‌بندی شده‌اند، سازماندهی شده است. چندگانگی مراکز، مکمل کارکردهای شهری در زمینه‌های فرهنگی و توریستی، فناوری و لجستیکی بوده و در عین حال امکان رفع ازدحام در هسته اصلی را فراهم می‌کند.

اثر جهانی شدن

پدیده کلانشهرسازی به نیمه دوم قرن بیستم برمی‌گردد و قبل از رسیدن به اروپا در ایالات متحده آغاز شد. این شکل از توسعه شهری منعکس کننده سازگاری شهرهای بزرگ با نیازهای اقتصاد جهانی است. بنابراین، کلانشهرسازی از صنعتی‌زدایی و توسعه همزمان خدمات، و نیز از تشدید جریان‌ها و پیوند اقتصادها و جوامع در مقیاس جهانی بهره برده است.

کلانشهرسازی: دارایی یا تهدید برای سرزمین‌ها؟

امروزه این کلان‌شهرها هستند که رشد جهانی را پیش می‌برند. بنابراین، ده تا از بزرگ‌ترین مناطق شهری به ۴۰ درصد رشد دست می‌یابند و ۷۰ تا ۸۰ درصد فناوری‌ها را تولید می‌کنند. کلان‌شهرها جایگاه اشتغال‌زایی بیشمار بوده و در برابر بحران‌های اقتصادی مقاوم‌تر هستند. آنها همچنین به عنوان منابع پویایی و جذابیت برای مناطق خود در نظر گرفته می‌شوند، آنها بطور معمول از تصویر مثبتی در میان سیاستمدارانی بهره می‌برند که مایل به تشویق توسعه آنها هستند.

یک مدل اقتصادی بسیار کارآمد

بیش از هر چیزی، کلان‌شهرها این پویایی را مدیون واقعیتی هستند که «عملکردهای اقتصادی بالاتر» را که موتورهای جدید خلق ثروت (آموزشی، تحقیقی، مالی و غیره) تلقی می‌شوند، در یکجا متمرکز می‌کنند. و این نزدیکی در کلان‌شهرها به ایجاد اکوسیستمی کمک می‌کند که به سمت همکاری و نوآوری سوق می‌یابد. این مدل، به پیروزی «اقتصاد دانش» که بر توسعه فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات، به‌ویژه اینترنت متکی است، اختصاص پیدا می‌کند.

اگر کلان‌شهرها برندگان بزرگ جهانی‌شدن هستند، برخی اثرات مضر بالقوه آنها را بر انسجام اجتماعی و سرزمینی برجسته می‌کنند. در واقع، کلان‌شهرسازی منجر به نابرابری های شدید بین کلان‌شهر و دورترین مناطق حاشیه ای آن، حتی در داخل خود کلان‌شهر می‌شود. این نابرابری ها سرچشمه احساس رها شدگی است که امروزه به گفتمانی خصمانه با جهانی شدن دامن می‌زند.

نقش دولت چیست؟

کلانشهرسازی یک چالش بزرگ برای مقامات دولتی است. این پدیده علاوه بر خطر افزایش نابرابری‌ها، یک سری مشکلات ایجاد می‌کند: آلودگی، ترافیک، ناپدید شدن زمین‌های کشاورزی و غیره. به طور کلی، راه حل اتخاذ شده شامل حمایت از کلان‌شهرها در توسعه آنها، بخصوص از طریق سرمایه گذاری های استراتژیک، و در عین حال تلاش برای محدود کردن این مشکلات از طریق مکانیسم‌های نظارتی مناسب است.

بدین‌ترتیب، کلانشهرسازی پدیده ساده رشد شهرهای بزرگ نیست. این موضوع فرآیندی است که ما را وارد دوران عملکرد روزانه این شهرهای بزرگ، شهرک‌ها و روستاهایی می‌کند که به طور فزاینده‌ای دورافتاده هستند و بنابراین مورفولوژی‌های شهری و همچنین روستایی را از نوع جدیدی تولید می‌کنند. این فرآیند بخشی از تحولات اساسی تر است که عمیقاً به اقتصاد بین المللی و پویایی تغییرات اجتماعی وابسته است. این امر جهشی است که به تدریج باعث شکل‌گیری شیوه جدیدی از اشغال و تصرف جمعی از قلمرو و شکل‌گیری مناطق شهری پرجمعیت، اما به طور فزاینده‌ای متسع، ناپیوسته، ناهمگن و چندقطبی می‌شود.

کلانشهرسازی فرآیندهای شهری را مشخص می‌کند که حدود بیست سال است با دگرگونی‌های جهان در حال توسعه بوده‌اند: ناپدید شدن بلوک‌هایی که مبادلات را تشویق می‌کنند. افزایش قدرت، به ویژه اقتصادی، کشورهای در حال ظهور چین، هند، برزیل و غیره. تکثیر روابط از هر نوع، به ویژه ابزارهای اطلاعاتی و ارتباطی... که تعداد معینی از شهرها را از دوران صنعتی خارج و به سمت شهر فراصنعتی می‌آورد.

بنابراین این امر بر سرزمین‌ها و ارتباط آن‌ها با جهان تاثیر می‌گذارد، اما برخلاف تصور عمومی، جهانی‌سازی به معنای صادرات عمده‌فروشی کل فرآیند تولید، از ابتدا تا انتها نیست. بنابراین، کلان‌شهرسازی را می‌توان به‌عنوان فرآیند جدیدی از دگرگونی شهری در نظر گرفت که پس‌زمینه آن جهانی‌سازی اقتصاد و تجارت است و اجزای آن حول ظرفیت سرزمین‌ها برای ایجاد پیوندها، اتصال در شبکه‌های مبادله‌ای مختلف، خواه مادی یا غیر مادی، اقتصادی، علمی یا فرهنگی می‌گردند.

_____________________

منبع:

https://www.vie-publique.fr/eclairage/19424-la-metropolisation-un-phenomene-mondial