قانون و توسعه شهری ۵۴ سال بعد از زلزله بویین‌زهرا
اخیرا بحث‌های گوناگونی درباره کشف گسل‌های جدید مطرح می‌شود و گاه بعد از بعضی از زمین‌لرزه‌ها (مانند زلزله ١٣٨٢ بم) حتی از «ایجاد» گسل جدید سخن گفته می‌شد. ابتدا باید تأکید کرد که به لحاظ علم زمین‌شناسی، تا زمانی که ما وارد فاز کوه‌زایی جدیدی نشویم، گسل جدیدی هم نخواهیم داشت.
به گزارش بنانیوز(BanaNews.ir)؛ گسل‌ها در آخرین فاز کوه‌زایی (فاز پاسادنین) در حدود یک میلیون و ٨٠٠ هزار سال قبل در پوسته زمین در محدوده‌ای که در معرض این فاز بوده‌اند (از جمله فلات ایران) شکل گرفته‌اند و البته بعد از آن هرچه به‌عنوان گسل شناسایی شود (به دلیل تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی یا اینکه به‌سطح‌رسیدن یک گسیختگی پنهان زیر آبرفت‌ها در اثر رخداد زمین‌لرزه و وقوع گسلش سطحی و همچنین حفر ترانشه‌های جدید به دلیل عملیات عمرانی مختلف) درواقع یافته‌شدن گسل‌هایی است که در همان آخرین فاز کوه‌زایی شکل گرفته‌اند و ما اکنون آنها را می‌توانیم مشاهده کنیم (و البته گسل جدید نیستند).
در محدوده شمال تهران، هفت منطقه شهرداری در پهنه گسل شمال تهران قرار گفته‌اند. این گسل در دنباله غربی خود به گسل ماهدشت- جنوب کرج و سپس گسل جنوب اشتهارد و درنهایت گسل ایپک می‌رسد.
زمین‌لرزه دهم شهریور سال١٣۴٧ بویین‌زهرا که موجب حدود ٢٠ هزار نفر تلفات در منطقه غربی تهران شد، در اثر جنبایی مجدد گسل ایپک رخ داد. این زلزله با بزرگای ٧,٢ در ساعت ١٠ دقیقه به ١١شب ١٠ شهریور ١٣۴١ با ویرانی کامل شهر بویین‌زهرا و تمام روستاهای اطرافش (دانسفهان، تاکستان، توفک، رودک، سگزآباد، رستم‌آباد، آغچه‌مزار و ایپک) همراه بود. زلزله با شدت بالایی در تهران احساس و موجب خساراتی در این شهر هم شد.
محدوده جمعیتی کلان‌شهر تهران عملا از هشتگرد در استان البرز در غرب آغاز شده و تا کرج و تهران ادامه می‌یابد و درنهایت در محدوده شهرهای پردیس و بومهن در استان تهران به پایان می‌رسد. این پهنه کلان‌شهری که شامل چندین شهر و شهرک در دو استان تهران و البرز است، جمعیتی بالغ بر حدود ١٧ میلیون نفر را در خود جای داده است. متأسفانه گسل‌های فعال نیز مانند گسل شمال تهران و گسل‌های کهریزک و ری و اشتهارد و گسل‌های فعال ولی کوچک‌تری مانند گسل طرشت و چیتگر و... همگی در همین پهنه بزرگ شهری جای گرفته‌اند. با درنظرگرفتن آسیب‌پذیری بالا و معرضیت جمعیتی بالا (به نحوی که حدود چهار میلیون نفر در حریم یا نزدیک گسل‌های فعال در این محدوده زندگی می‌کنند) ریسک زلزله ناشی از جنبایی هر یک از گسل‌های فعال در کل محدوده بسیار بالا خواهد بود.
براساس بررسی‌های نگارنده، جمعیت ساکن در محدوده گسل‌های فعال در پهنه شهری تهران در سال ١٣٩۵ حدود ٢,٢ میلیون نفر در شمال تهران برآورد می‌شود. این جمعیت در حدود ٢٠ سال قبل حدود ١.۵ میلیون نفر (از کل جمعیت حدود ۵/۶ میلیون نفری تهران) و حدود ٧٠ سال قبل چیزی حدود ١٢٠ هزار نفر (از جمعیت حدود ۵٠٠ هزار نفر) از جمعیت تهران را شامل می‌شده است.
نقشه گسل‌های پهنه تهران از سال‌های دهه ١٣۵٠ شمسی از سوی محققان سازمان زمین‌شناسی کشور از طریق برداشت‌های سطحی مطالعه و تهیه شده است. گزارش شماره ۵۶ سازمان زمین‌شناسی کشور نتایج این بررسی‌ها را تا آن زمان به نمایش می‌گذارد. بررسی‌های نقشه‌های ژئوفیزیکی و مطالعه خطواره‌های مغناطیسی و روندهای لرزه‌خیزی نمایانگر وجود گسل‌های پنهان در گستره شهر تهران، منطقه بین تهران- کرج و در گستره کل استان تهران است. این گسل‌ها می‌توانند به‌عنوان گسل‌های لرزه‌زا موجب رخداد زلزله‌های مخرب نظیر زلزله ١٠ شهریور ١٣۴١ بویین‌زهرا شوند. این گسل‌های فعال در نقشه‌های مغناطیسی‌سنجی، برداشت‌های ژئودزی و همچنین مطالعه داده‌های زلزله‌شناسی شبکه‌های لرزه‌نگاری محلی، در پیرامون و داخل گستره‌های ساخت‌وسازشده کنونی وجود داشته و موجب لرزه‌زایی به صورت رخداد زلزله‌های کوچک نیز بوده‌اند. بخشی از این گسل‌ها در ادامه گسل‌های موجود شناخته شده و دارای رخنمون سطحی هستند که در زیر آبرفت‌های عهد حاضر نهان شده‌اند. شناخت آنها به شناسایی دقیق توان لرزه‌زایی پهنه تهران کمک فراوانی می‌کند. با شناخت گسل‌های پنهان اصلی گستره تهران و پیرامون (استان تهران)، بنیان مناسبی برای تکمیل نقشه‌های پهنه‌بندی خطر زلزله در گستره شهری تهران فراهم می‌شود.
تعیین لرزه‌خیزی دقیق و قابل‌اعتماد منطقه تهران بر اساس نصب دقیق شبکه لرزه‌نگاری باندپهن است. این محاسبات و اطلاع‌رسانی دقیق، بهنگام و مستمر آن پس از نصب شبکه در منطقه تهران با دقت مناسب در حداقل زمان میسر خواهد بود.
در ماه گذشته تصویب نقشه پهنه‌های گسلی پایتخت در شورای‌عالی شهرسازی، گامی به پیش در جهت رعایت ضوابط ویژه ساخت‌وساز در حریم گسل‌های فعال بود. این نقشه‌های تهیه‌شده مانند هر نقشه دیگری می‌تواند در آینده با مطالعات دقیق‌تر تکمیل و بهتر شود، ولی در شرایطی که به دلیل (بهانه!) وجودنداشتن نقشه قانونی از گسل‌ها، عملا هرنوع ساخت ساختمان با هر نوع ارتفاعی در همه‌جای پهنه شهری تهران و پیرامون ممکن بوده است و کیفیت ساخت‌وساز، نوع کاربری و محدودیت بلندمرتبه‌سازی نیز در هیچ فرایند قانونی و سختگیرانه‌ای کنترل نشده و عملا شهرسازی و توسعه شهری در حریم پهنه گسل‌های فعال شهر تهران به صورت شتابان به‌ویژه در ۵٠ سال اخیر دنبال شده است، این کار تلاشی است که با تأیید کارگروه تخصصی زلزله و زمین‌لغزش لایه‌های زمین شورای هماهنگی مدیریت بحران کشور، صورت گرفته و ستودنی است. می‌توان گفت که تلاش‌های پژوهشگران مراکز علمی کشور مانند پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، سازمان زمین‌شناسی کشور و سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، عملا به سرمنزلی اولیه رسیده است.
اکنون با تصویب نقشه مزبور در شورای‌عالی معماری و شهرسازی امید می‌رود که این توسعه همچنان شتابان در شهر تهران با محدودیتی قانونی مواجه شود. از این پس می‌توان با بازنگری در طرح تفصیلی برای توسعه تهران، درباره اصلاح کاربری‌های اراضی در محدوده شهری تهران و پیرامون با انجام بررسی‌های دقیق کارشناسی و تهیه نقشه‌های با کیفیت بالا و تلاش در جهت تصویب قانون‌های مخصوص ضوابط ویژه ساخت‌وساز در حریم گسل‌ها، گام‌های مثبت بعدی را سامان داد.
مهدی زارع استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله عضو وابسته فرهنگستان علوم
نظرات