مسجد گوهرشاد با زلزله فروخواهد ریخت
مشاور فنی سازمان عمران و توسعه‌ی حرم مطهر امام رضا (ع) با بیان این‌که مرمت کاشی‌های گنبد مسجد گوهرشاد بخشی از پروژه‌ی مناسب‌سازی این مسجد است، از فعالیت گسترده‌ی علمی برای مقاوم‌سازی این مسجد خبر داد.
به گزارش بنانیوز به نقل از ایسنا ،دکتر عبدالعظیم امیرشاه‌کرمی، ساختار اولیه‌ی مسجد گوهرشاد را از زیباترین بناها به‌لحاظ ساختار دانست و اظهار کرد: گوهرشاد سنگین‌ترین، پیچیده‌ترین و حساس‌ترین بنای حرم است و مهندس بسیار توانمندی این مسجد را ساخته است. مصالح از پایین به‌صورت مخروطی به بالا رفته، به‌طوری که در پایین تنش‌ها کم است و آرام‌آرام مصالح قوی‌تر و نرم‌تر می‌شود تا به بالای بنا برسد.
او با تأکید بر این‌که گوهرشاد مانند جسمی است که روی زمین پایدار مانده است، گفت: دو نوع المان داریم؛ مکعب که پایدار است و کره که علامت حرکت است. این‌ها در مسجد گوهرشاد به‌صورت تلفیق‌شده وجود داشته، اما مکعب به‌تدریج برای تغییر کاربری از بین رفته است. کنار ایوان مقصوره، مدرسه‌ای بوده است که پایه‌های گنبد گوهرشاد را با جرزهای قوی تشکیل می‌داد؛ اما به‌تدریج پایه‌های مسجد گوهرشاد را بریدند و بدون آن‌که بدانند این جرزها یکنواختی بنا را از پایین به بالا تشکیل می‌دهد، در آن راهرو ساختند. به این ترتیب، اکنون از جرزهای قدیم فقط چهار جرز در چهار طرف ایوان مقصوره باقی مانده است.
عضو هیأت علمی دانشکده‌ی عمران دانشگاه امیرکبیر به فعالیت انجام‌شده در سقف و گنبد این مسجد اشاره کرد و ادامه داد: سقف و گنبد را در گذشته برداشتند و به جای آن، سازه‌ی بتنی گذاشتند. به جای تاق‌های اولیه نیز تیر گذاشتند. یک مربع بتن‌آرمه روی جرزهای قدیم درست کردند، سپس عرق‌چین و گنبد اصلی بتنی را روی این مربع بنا کردند. علاوه بر این، یک ناپیوستگی بزرگ دیگر به بنا وارد شده است. در ابتدا، بنا یکپارچه بود، اما با حذف جرزها و قرار دادن سقف و گنبد روی آن، در بنا دخالت و بالای ایوان مقصوره سنگین شده است.
وی اظهار کرد: چیزی که امروز با آن مواجه هستیم، هارمونی و پیوستگی سابق را ندارد. پی همان پی سابق است، اما مکانیزم عوض شده است. امروز ما می‌خواهیم با شبیه‌سازی ریاضی و کامپیوتری، بنا را با پی و زمین آن دوباره به‌صورت یکپارچه ببینیم و با هندسه و مصالح جدید به‌هم متصل کنیم. در این زمینه، به‌صورت مجازی مدل‌سازی شده و تأثیر عوامل گوناگون از جمله حرارت روی بنا بررسی شده است.
شاه‌کرمی با بیان این‌که با عوض شدن مصالح، هندسه نیز باید تغییر کند، گفت: برای مقاوم‌سازی با این نگاه که کل بنا و پی و زمین را پیوسته ببینیم، باید دور پایه‌ها یک حفاظ به‌صورت کنف‌پیچی‌شده درست کنیم تا دخالت‌ها، هوازدگی و ارتعاشات دینامیکی جبران شود.
او با تأکید بر این‌که ما با تکنولوژی امروز این کار را انجام می‌دهیم، بیان کرد: در آینده، تکنولوژی بهتر می‌شود و می‌توان فعالیت‌های بهتری انجام داد؛ اما مسجد گوهرشاد، امروز باید به‌لحاظ سازه‌یی حفاظت شود. مطالعات لازم در این زمینه انجام شده است و کار بسیار زیادی می‌خواهد که مجموعه‌ی مدیریت حرم مطهر رضوی باید به باور این موضوع علمی برسد.
استاد دانشگاه امیرکبیر تأکید کرد: ما امروز باید گوهرشاد را حفظ کنیم. اگر زلزله‌ای رخ دهد، مسجد گوهرشاد فروخواهد ریخت و دغدغه‌ی اصلی ما این موضوع است. هرجا گسل داشته باشیم، احتمال زلزله‌های بالای شش ریشتر وجود دارد و بناهای نزدیک گسل باید نرمی ویژه‌ای داشته باشند که این بحث در گوهرشاد قدیم بوده است؛ اما امروز مسجد گوهرشاد تحمل زلزله‌ی شدید بالای ۵ / ۶ ریشتر را ندارد که البته احتمال وقوع آن در مشهد وجود دارد و اگر زلزله رخ دهد، تلفات آن خیلی زیاد است. بنابراین آن‌چه مهم است، فهم یک بنا و مقاوم‌سازی آن با روش علمی است.
وی بر لزوم حفظ ضوابط میراث فرهنگی تأکید کرد و گفت: بنا در فهرست آثار ملی ثبت است و این از اصول میراث فرهنگی است که در منظر ظاهری بنا دخالتی انجام نشود. باید با شبیه‌سازی ریاضی و علمی این امر انجام شود که کار سختی است، چون باید علمی بودن موضوع را به مسؤولان ثابت کنیم.
شاه‌کرمی به فعالیت‌های انجام‌شده برای شناسایی اشاره و بیان کرد: اکنون چاه‌هایی حفر شده است تا زمین و پی شناسایی شود و خواص آن از جمله عارضه‌ها و اثرات آن، نوع کریستال‌های موجود در خاک، نوع آب به‌لحاظ شیمیایی و فیزیکی بررسی شود. به این ترتیب، یک آسیب‌نگاری بسیار قوی انجام می‌شود.
او در این‌باره اظهار کرد: علاوه بر این، در چاه زه‌کشی کردیم تا رطوبت بنا را بگیریم و آن را در کنترل خود درآوریم. در حقیقت، از تکنولوژی جدید با تئوری قدیم استفاده کردیم. به این منظور، چند چاه حفر می‌شود تا شناسایی و سپس پر کردن آن انجام شود. این چاه‌ها که برای نخستین‌بار در مسجد حفر می‌شود، کنار پی‌های اولیه‌ی مسجد است. اکنون از مرحله‌ی شناسایی خیلی جلوتر رفته‌ایم. گزارش‌ها دوماه پیش تعریف شده، گروه‌های هم‌اندیشی مطالعات لازم را انجام داده‌اند و بحث‌های زمین‌شناسی نیز با جلسات متفاوت از ماه‌ها پیش آغاز شده است.
این کارشناس میراث فرهنگی درباره‌ی مرمت کاشی‌های گنبد نیز گفت: ترک‌های روی گنبد چیز مهمی نیست و هیچ خطری ندارد. ترک‌ها به‌سادگی قابل ترمیم است و موضوع ساده‌ای در برابر فعالیت گسترده‌ی درحال انجام برای گوهرشاد است و موضوع آن مرمتی است با این تفاوت که دقت روی کاشی، به‌گونه‌ای بوده که ۵۰۰ سال عمر می‌کرد، اما امروز این زمان به‌طور مثال به ۵۰ سال رسیده است. ترک‌خوردگی کاشی‌های گنبد هرچند منظر را خراب کرده و چشم زائران و مدیران را می‌رنجاند، اما بحث اصلی موضوع مقاوم‌سازی است.
وی درباره‌ی مرمت گنبد توضیح داد: مرمت گنبد مسجد گوهرشاد بسیار ابتدایی است. گنبد ارزش تاریخی ندارد. زمانی می‌گوییم بنایی ارزش تاریخی میراثی دارد که ۱۰۰ سال از آن گذشته باشد. اکنون کاشی‌هایی که خراب شده، درحال ریختن است. موضوع کاملا روبنایی است و برای مرمت، تمیزکاری و ترمیم ظاهری گنبد، داربست زده شده، کیسه دور گنبد کشیده شده و کار زیادی باقی نمانده است و کار حداکثر تا یک‌ماه دیگر پایان می‌یابد.
شاه‌کرمی با تأکید بر این‌که در مناسب‌سازی، آگاهی مقدم بر اجراست، بیان کرد: باید تمام فرمول‌ها را بررسی کنیم و دریابیم کدام راه بهینه است. این کار، کار هر شخصی نیست و تصمیم‌گیری در این زمینه بسیار اهمیت دارد، زیرا باید شرایط گوناگون پیش‌بینی شود.
وی تشخیص را ضروری دانست و گفت: باید مراحل تشخیص به‌طور کامل انجام شود تا به درمان برسد. به این ترتیب ۸۰ تا ۹۰ درصد کار، شناسایی است و کار اجرایی ۱۰ درصد آن را تشکیل می‌دهد. حفاظت آن نیز بسیار دشوار است. در این زمینه، میراث فرهنگی آگاهی کامل دارد و کار را به‌طور کامل به سازمان عمران و توسعه‌ی حریم حرم واگذار کرده است. این بحث، پایه‌گذاری بسیار بزرگی برای بناهای تاریخی است، زیرا ما آزمون و خطا نمی‌کنیم و کار علمی انجام می‌دهیم.
استاد دانشگاه امیرکبیر مناسب‌سازی مسجد گوهرشاد را یک فرهنگ مهندسی تازه در کشور دانست و ادامه داد: این فرهنگ باید بین مردم و مدیران جابیافتد. باید زمینه‌ی این کار را که مهندسی بومی است، در کشور مهیا کنیم. بنیاد فرهنگ و مهندسی ما باید در حرم مطهر رضوی چیده شود. بحث مقاوم‌سازی موضوع کاملاً جدیدی است که متأسفانه امروزه برای بناهای تاریخی کشور مطرح نیست و فقط روی مرمت و نازک‌کاری کار می‌شود. در کشور ما، مبانی علمی در دانشگاه‌ها فرم نگرفته و تمام مبانی ترجمه‌یی است. اگر در آینده نیز چنین باشیم، بیش‌تر عقب خواهیم افتاد.
او با بیان این‌که هر بنا از منظرهای گوناگون به رسیدگی‌های مختلف نیاز دارد، اظهار کرد: گاهی تعمیر نمای بنا اهمیت دارد، مانند آن‌که لباس مندرسی را تعویض کنیم. ترک‌های کاشی‌های مسجد گوهرشاد نیز چنین است و باید مرمت شود؛ اما گاهی بدن، مریض و سازه، بیمار است که تعمیر آن را مقاوم‌سازی می‌نامیم.
شاه‌کرمی با اشاره به این‌که این دو جنبه خیلی با هم بیگانه نیستند، گفت: وقتی داخل بنا، بیمار باشد، قطعاً روی بیرون آن اثر می‌گذارد. مقاوم‌سازی یک بنا نیز به نوبه‌ی خود با چند جنبه مواجه است. گاهی مقاوم‌سازی در رابطه با استاتیک است که برای افزودن بار (مانند افزودن یک طبقه) به بناست. نوع دیگر، تابع زمان است. در این رابطه باید توجه داشت که پایه‌های مسجد گوهرشاد سست شده، زمین مسجد و ملات‌ها به‌علت نفوذ رطوبت آب‌های زیرزمینی آلوده، سست و هوازده شده، به‌طوری که شیمی ملات تغییر کرده است و چسبندگی لازم را ندارد.
او در این‌باره توضیح داد: رطوبت خاک می‌خواهد از داخل ملات‌ها و آجرها بیرون آید و تبخیر شود؛ اما فقط آب مقطر تبخیر می‌شود و املاح آن باقی می‌ماند و فعل و انفعالات شیمیایی در آن به‌وجود می‌آید. به این ترتیب، این ملات سست می‌شود و بار روی آن به‌تدریج نشست و در ساختمان ترک ایجاد می‌کند.
عضو هیأت علمی دانشکده‌ی عمران دانشگاه امیرکبیر با بیان این‌که ساختمان با زمان، کهولت پیدا می‌کند، اظهار کرد: این اتفاق معمولاً با حرارت، مواد شیمیایی، رطوبت، بارگذاری و باربری است مانند انسان‌هایی که در بنا رفت‌وآمد می‌کنند. امروزه، تحقیقات زیادی در این زمینه در دنیا شده و حتا در نقاطی مانند تاج‌محل روی رطوبت نفس انسان‌هایی که در محل حضور می‌یابند نیز کار شده است.
وی خشک‌سازی را دیگر اقدام برای مقاوم‌سازی و حفاظت ارزیابی و تأکید کرد: این موضوع از قدیم در ایران بوده است، برای مثال در ساختمان‌ها، گربه‌رو می‌گذاشتند. این بحث در تمام بناهای اصفهان دیده می‌شود تا هوا در تمام جرزهای ساختمان جریان داشته باشد.
او مقاوم‌سازی دینامیکی را پیچیده‌ترین بخش دانست و ادامه داد: اصل موضوع دینامیک است، یعنی آتش‌سوزی، انفجار، زلزله، ضربه و عبور هواپیما که سبب ایجاد لرزش می‌شود. این حرکت که شتاب‌دار است، مقاوم‌سازی بسیار پیچیده و مشکلی دارد. برخی سازه‌ها بار قائم را تحمل می‌کنند، اما بار افقی را نمی‌توانند تحمل کنند. در صورتی که ارتعاشات بار قائم و بار افقی تولید می‌کنند. به این ترتیب، بنایی در مقابل ارتعاش پابرجاست که پیوستگی و نرمی داشته باشد و این موضوع درباره‌ی مسجد گوهرشاد به‌خوبی صدق می‌کرد، اما در گذشته آن را از بین بردند.
این کارشناس میراث فرهنگی با اشاره به این‌که ایران منطقه‌ای زلزله‌خیز است، گفت: مصالح سبک در کشور کم بوده و در نتیجه، مهندسی ایران بسیار قوی بوده است. برای مثال، دیوارهای تخت جمشید در عین سنگی بودن، نرم هستند؛ اما از وقتی رابطه با اروپا برقرار شد و در دانشگاه‌های آن‌جا تحصیل کردیم، متأسفانه این مهندسی قطع شد. در گذشته، مهندسی را بلد بودیم و از مهندسی امروز اروپا و ایران جلوتر بودیم، زیرا به‌عنوان مثال، خشک‌سازی را به‌صورت مهندسی و آیین‌نامه در تمام بناهای خشک، چوبی، خشتی و ... داشتیم.
شاه‌کرمی اضافه کرد: بناهای ایران نرم و ضربه‌گیر بودند و در گذشته، بنا را مانند پارچه می‌بافتند. ارگ بم را به همین صورت بافته بودند؛ ولی پس از تعمیر و مرمت، این بافت برهم خورد و زلزله بخش‌های نو را از بین برد، درحالی‌که بخش‌های قدیمی باقی ماندند.
نظرات