تاریخ زلزله های بزرگ شهر تبریز
به گزارش بنانیوز (BanaNews.ir) مطلب حاضر برگرفته از کتاب زمین لرزه های تبریز به قلم استاد یحیی ذکاء میباشد.
تبریز یا توری، یکی از شهرهای کهنسال ایران است. چنانکه در تاریخ تبریز نوشته ام، بنیاد این شهر به سده هشتم پیش از میلاد میرسد. این شهر که در فرجامین سالهای سده چهارم هجری تختگاه آذربایگان گردیده و نامی یافته است در طول تاریخ خود آسیبهای سخت و فراوان دیده که شاید هیچ شهری از شهرهای ایران در بلازدگی و آسیب دیدگی، به پای این شهر کهن و باستانی نرسد. زمین لرزه های سخت، یکی از حادثه های همیشگی و وحشت انگیز تبریز بوده و این شهر، همواره از این آفت طبیعی یابی مهریهای طبیعت گزندها و آسیبهای فراوان یافته است. بارها چنین رخ داده که شهر براثر این بلای آسمانی، پاک ویران گردیده، سپس شهری از نو ساخته و پدید آمده است.
زمین لرزه های تبریز
زمین لرزه ۲۴۴ هجری قمری
نخستین زمین لرزه شدید تبریز که در تاریخها و نوشته های دیگر، یادی از آن رفته است، زمین لرزه سال ۲۴۴ هجری قمری (برابر با سال ۸۵۸ میلادی)است. در این روزگار هنوز تبریز شهرکی بیش نبود و در شمارش شهرهای آذربایگان در آخرین پایه پس از شهرهای : اردبیل، بردعه، ورثان، سراو، برزند و مرند قرار می گرفت.
کهنترین آگاهی که از این زمینلرزه در دست داریم، نوشته حمدالله مستوفی قزوینی در کتاب نزهت القلوب (تألیف ۷۴۰ ه.ق.) است که می نویسد:
در سنه اربع و اربعین و مأتین به عهد متوکل خلیفه عباسی به زلزله خراب شد، خلیفه آن را به حال عمارت آورد.زمین لرزه ۴۳۴ ه.ق.
دومین زمین لرزه سخت و ویرانگر تبریز که خبر آن به ما رسیده است زمین لرزه سال ۴۳۴ هجری قمری (۱۰۴۲ م. ) است. از نخستین زمین لرزه که یاد آن کرده شد تا این زمین لرزه یک صدونود سال گذشته بود. در این فاصله از زمان، شهر تبریز اندک اندک رو به گسترش و آبادانی و انبوهی نهاده بود و یکی از زیباترین شهرهای آذربایگان به شمار می رفت.
استخری و ابن حوقل که در آغاز و نیمه سده چهارم هجری تبریز را در رده شهرهای کوچک آذربایگان شمرده اند، تقریبا هشتاد سال پس از آن ابن مسکویه (در گذشته به سال ۴۲۱ ه.ق.) در کتاب "تجارت الام و تعاقب الهمم" در حوادث سال ۳۳۰ ه.ق. درباره آن می نویسد :"شهری است بزرگ و باروی استوار دارد و پیرامون آن بیشه ها و درختان فراوان است، شهری استوار و مردمانش دلیران و توانگرانند".
نخستین جنبش و لرزش در زمین لرزه این سال به نوشته قاضی رکن الدین خویی در "مجمع ارباب الملک" که حمدالله مستوفی آن را در نزهت القلوب آورده و نیز به نوشته قاضی احمد غفاری در "تاریخ نگارستان" (تألیف ۹۷۵ ه.ق.) نیز آن را یاد کرده است، شب آدینه چهاردهم صفر (۱۷ اکتبر ۱۰۴۲ میلادی) میان شام و خفتن روی داده و مردم بسیاری از آسیب آن کشته و زخمی شده اند.سپس نیز تا یک ماه ، گاه به گاه ، زمین همچنان می لرزیده است. ناصرخسرو که به سال ۴۳۸ ه.ق. از تبریز گذر کرده درباره این زمینلرزه در سفر نامه اش نوشته است :
مرا حکایت کردند که بدین شهر زلزله افتاد شب پنجشنبه هفدهم ربیع الاول سنه اربع و ثلاثین و اربعمائه و در ایام مسترقه بود پس از نماز خفتن . بعضی از شهر خراب شده بود و بعضی دیگر را آسیبی نرسیده بود و گفتند چهل هزار آدمی هلاک شده بودند.
ابی الفرج عبدالرحمن بن علی بن الجوزی که به سال ۵۹۷ ه.ق. در گذشته در کتاب خود به نام "المنتظم فی تاریخ الملوک والامم" در یاد کردن پیشامدهای سال ۴۳۴ ه.ق.چنین نوشته است:
"در تاریخ بیست و نهم جمادی الاولی، نامه یی از ابن جعفر ابن الزقی العلوی، نقیب موصل رسید که در آن نوشته بود : آگاهیهای صحیحی دریافت داشته درباره زمین لرزه سخت تبریز که قلعه و سور و دور و خانه ها و گرمابه ها و بازارها بیشتر دارالاماره را ویران ساخته است و امیر از این زمین لرزه جان بدر برده چون آن روز در باغی بوده است و لشکریانش نیز به سلامت مانده اند زیرا آنان را به جنگ برادرش فرستاده بود، چون مردگان را که زیر آوارها مانده بودند شمار کردند، نزدیک به پنجاه هزار تن آدمی بود."
زمین لرزه سال ۶۷۱ ه.ق.
سومین زمین لرزه تبریز که تا اندازه یی سخت بوده و در تاریخها یادی از آن کرده اند، زمین لرزه سال ۶۷۱ ه.ق.(۱۲۷۲ میلادی) است که در زمان پادشاهی اباقاخان فرزند هلاکو خان مغول روی داده است .
کهنترین آگاهی که از این زمین لرزه در دست داریم، در جامع التواریخ رشیدی (تألیف ۷۰۴ ه.ق.) نوشته خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی وزیر غازان خان و سلطان محمد خربنده( الجایتو ) است که می نویسد :
"در شهور سنه احدی و سبعین و ستمایه در صمیم زمستان به محروسه تبریز زلزله عظیم حادث شد و تا چهار ماه گاه گاه زمین حرکت می کرد"
جامع التواریخ چاپ بهمن کریمی ج ۲ ص ۲۸۷ در نسخه خطی جامع التواریخ استان قدس رضوی در ورق ۳۹۱ –۳۹۲ نوشته شده "درتاریخ سنه احدی و سبعین و ستمایه در زمستان در تبریز زلزله سخت حادث شد چنانکه سر منارها افتاد و خانه ها خراب شد".
زمینلرزه های سالهای ۶۷۴ ، ۷۰۴ ، ۷۴۶ ،۸۴۰ ،۹۵۷ ،۹۷۵
در میان سومین و چهارمین زمین لرزه بزرگ آذربایگان و تبریز، چندین زمین لرزه و تکانهای نسبتا سخت روی داده که برخی از نوشته ها از آنها یاد شده، از این گونه است زمین لرزه سال ۶۷۴ه.ق و ۷۰۴ ه.ق (۱۳۰۴ میلادی) که درباره دومی در کتاب تاریخ الجایتو، نوشته ابوالقاسم عبدالله بن محمد القاشانی تألیف ۷۱۸ ه.ق.آمده است :
"و روز شنبه بیستم رمضان (سال ۷۰۴) به آذربایجان زلزله قوی افتاد" . از این زمین لرزه جز این عبارت کوتاه آگاهی بیشتری در دست نیست و از اثرات آن در شهر تبریز ناآگاهیم.
چهل و دو سال پس از این تکان باز در سال ۷۴۶ ه.ق.(۱۳۴۵ م.) لرزش سخت دیگری در تبریز روی داده که مرکز آن شهر ملاذگرد در خاک عثمانی بوده و خبر آن را ابن فضل الله العمری در مسالک الابصار و گریگور کماختسی و هاکوپیان در نوشته های خود داده اند.
همچنین در سال ۸۴۰ ه.ق.(۱۴۳۶ م.) زمین لرزه ویرانگر دیگری در آذربایجان روی داده که در آن پیشامد، یک روستا یک جا در زمین فرو رفته و حتی یک تن از مردم و چهارپایان آن از مرگ رهایی نیافته اند. چون در نوشته العمری که خبر این رخداد را نوشته است از هیچ شهری یاد نشده، چنین گمان می رود که این تکان یک زمین لرزه محلی بوده است.
باز در پی همین زمین لرزه، العمری از تکان بزرگ دیگری در سال ۸۴۶ ه.ق. (۱۴۵۹م.)یاد می کند که با آنکه انگیزه پدید آمدن زمین لغزشهای گسترده یی در تبریز شده، لیک خساراتی پدید نیاورده بوده است.
ابن فضل الله العمری در کتاب خود باز از وقوع زمینلرزه ویرانگری آگاهی می دهد که به سال ۹۵۷ ه.ق.(۱۵۵۰ م.) در تبریز رخ داده که زمین لغزشهای فراوانی پدید آورده بوده است.
به نوشته او تکانها تا شش روز ادامه داشته و یک کوه نزدیک تبریز چهار بخش شده و مقدار فراوانی دود و گرد وخاک بیرون ریخته و افق را تیره و تار کرده بوده است.
پنجمین تکان سخت در این سالها که در بخش جنوبی ارسباران در ناحیه بافت قرچه داغ در شمال تبریز روی داده به سال ۹۷۵ ه.ق. (۱۵۶۷ م.) بوده است.از اثرات این زمین لرزه در تبریز در نوشته ها سخنی به میان نیامده .
زمین لرزه سال ۱۰۵۰ ه.ق.
پس ازتکانهای ششگانه که خبر و شرح آنها را در بالا یاد کردیم، چهارمین زمین لرزه بزرگ و سخت تبریز در ماه ذیقعده سال ۱۰۵۰ ه.ق. رخ داده است. شرح نسبتا دقیق این زمین لرزه خوشبختانه در چند منبع معتبر از جمله گزارش محمد نصیر صاحب توجیه رستم خان سپهسالار و تاریخ آراکیل تبریزی تاریخ نویس ارمنی و نوشته های ۱۶۴۶ و ۱۶۸۰ و ۱۶۹۳ آمده یا مورد تایید قرار گرفته است.
بنابر گزارش محمد نصیر، نخستین تکان سخت این زمینلرزه بزرگ، در شامگاه روز آدینه چهارم ذیقعده همان سال (مطابق پنجم فوریه۱۶۴۱) در سردترین روزهای زمستان سرزمین آذربایجان روی داده است.
شادروان کسروی در آنجا که از زمین لرزه های تبریز در گفتار قطران شاعر آذربایجان سخن می دارد می نویسد :
” خبر این حادثه را آراکیل تبریزی که یکی از مورخان ارمنی است و در آن زمانها می زیسته است، در کتاب خود به تفصیل بسیار نگاشته است : در سختترین روزهای زمستان، در هنگامی که برف از آسمان می ریخته و مردم خویشتن را به پناه خانه ها کشیده بودند، ناگهان زمین چنان می لرزد که در یک آن، همه پست و بلند شهر یکسان می نماید. در این حادثه است که کوشک پادشاهی ”شام غازان“ که از زمان غازان خان به یادگار مانده و یکی از باشکوه ترین عمارتهای تاریخی ایران به شمار بوده، از هم فروریخته جز یک مشت ویرانه، نشانی از آن باز نمی ماند. همچنین مسجد تاریخی ”استاد و شاگرد“ و دیگر مسجدها که هرکدام یادگار پادشاهی یا وزیری بود، همه ویرانه می شود.
آراکیل می نویسد : روز نخست که این لرزش زمین روی داد در بیرون شهر به ویژه در خسروشاه و اسکو، همه آبادیها ویرانه شدند و یک دیهی که بر سر کوهی نهاده بود پاک به زمین فرو رفت و از کوهها چشمه های سیاه روان شدند. روز سوم که لرزش سخت دیگری روی داده این چشمه ناپیدا گشته چشمه های سیاه دیگری از نو پیدا شدند. می گوید : این زمین لرزه تا شش ماه دوام داشت، بدین سان که تا دو ماه در شبانه روز چند بار لرزش روی می داد ،سپس کمتر شده در شبانه روز یک بار روی می داد تا پس از شش ماه دیگر روی نداد“.
در جنگی دستنوشت از زمان صفویان در نوشته گزارش گونه یی درباره این زمینلرزه و آثار آن چنین آمده است:
”تفصیل واقعه زلزله که در تاریخ عصر یوم الجمعه چهارم ذیقعده الحرام سنه ۱۰۵۰ در دارالسلطنه تبریز واقع شد، و محرر این حروف محمد نصیر صاحب توجیه نواب مستطاب معلی القاب عالمیان مآب عالیجاهی رستم خان سپهسالار ایران با سایر نویسنده های سرکار معظم الیه (له) بجهه تشخیص نسخه مذکور مقرر بودیم و بعد از اتمام نسخه، معروضه نوشته به خدمت بندگان نواب اشرف اقدس ارفع (شاه صفی ) فرستادند.
آنچه منزل به منزل در شهر و نواحی واقع شده بدین موجب است :آنچه در بلده و نواحی که از خرابی دیوار و خانه، متوفی شده بودند سوای جمعی که صاحب نداشتند و مشخص نبودند و جمعی مجروح بودند، به قلم در نیامد.
مرد : ۵۹۸۴ نفر، زن : ۵۱۴۴ نفر، پسر و دختر ۱۴۸۵ نفر.
بابت خانه که خراب شده سوای جدار و مساجد و بقاع و دکاکین و خانات دوانزده هزار و نهصد و هشتاد و دو باب.
بابت بلده که منازل آن در جزو مشخص شده : چهارده هزار و نود و پنج باب. خراب : دوهزار و شصت و چهار باب. شکسته : دوهزاروسی و یک باب. نواحی که خانه های در جزو مشخص نبود : هشت هزارو پانصد و بیست و پنج باب.
در کتاب ”ذیل تاریخ عالم آرای عباسی “ درباره این زمینلرزه چنین آمده است :
”وهم در این سال در حدود خطه طرب انگیز دارالسلطنه تبریز و دهخوارقان به آفت زلزله و انهدام بنیان ابنیه و عمارات، دوازده هزار کس از زن و مرد و خرد و بزرگ و پیر و جوان سر در مغاک خاک کشیده، سایر مردمان از آن آفت شدید ایمن گردیدند و خرابی ابنیه و عمارات بسیاری از قراء و مزارع آن دیار به جایی رسید که دور و قصور رفیعه توده خاک گردیده و از ساکنانش، ساکن داری و نافخ ناری نماند.
شادروان پروفسور مینورسکی در تاریخ تبریز زمین لرزه یی را از سال ۱۶۴۱ میلادی(۱۰۵۱ ه.ق.) از همان آراکیل تاریخنویس ارمنی یاد می کند که به نوشته عزیز دولت آبادی ”شاید دنباله همین زلزله زمستان ۱۰۵۰ باشد که به نوشته آراکیل تا چند ماه ادامه داشته است .
زمین لرزه سال ۱۰۵۶ ه.ق.
بنا بر نوشته سدراک ابدالیان در سال ۱۶۴۶ میلادی(۱۰۵۶ هجری قمری) در شهر تبریز زمین لرزه شدیدی روی داده و گروه بسیاری کشته شده اند و برج و باروی شهر ویران گردیده است .
زمین لرزه سال ۱۰۶۰ ه.ق.
پنجمین زمین لرزه سخت تبریز به سال ۱۰۶۰ ه.ق. (۱۶۵۰ م.) روی داده است. از داستان این زمین لرزه و این که در کدام ماه و در چه روز و ساعت از شبانه روز زمین به جنبش درآمده پاک ناآگاهیم.
شادروان کسروی درباره این زمینلرزه نوشته است :”پس از نه سال حادثه (۱۰۵۰ ه. ق. ) زمین لرزه بسیار سخت در تبریز روی داده، آسیب فراوان می رساند“.
زمین لرزه های ۱۱۳۳ و ۱۱۳۴ ه.ق.
زمین لرزه های سالهای۱۱۳۳و۱۱۳۴هجری قمری (۱۷۲۱میلادی)ششمین زمین لرزه سخت تبریز است . نخستین تکانهای این زمین لرزه که در ماه جمادی الثانی سال ۱۱۳۳ ه.ق. آغاز گردیده بود کم و بیش تا محرم سال ۱۱۳۴ ه.ق. ادامه داشته است از اینرو در برخی از نوشته ها آنرا بیکی از این دو سال نسبت داده اند و چون زمین لرزه ها ادامه یکدیگر بوده است(مانند برخی زمین لرزه های پیشین) ما همه آنها را یکجا و بنام ششمین زمین لرزه آورده ایم.
نخستین آگاهی که از این زمین لرزه در دست داریم، در جنگی دستنوشت (شماره ۵۶۷۷ کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران) است که پیداست در سالهای نزدیک به واقعه نوشته شده و ما آنرا عینا در اینجا می آوریم :
”از غرایب زلزله تبریز آن که در سنه ۱۱۳۳ اودئیل در بیست و هشتم شهر جمادی الثانی روز دوشنبه دو ساعت و نیم از روز گذشته زلزله عظیم شد که تبریز بالکلیه منهدم گردید که دیگر عمارت نماند. در آن وقت قریب به چهل و پنجاه هزار خانه خراب شده بود سوای مساجد و رباط و حمام و بازار، تخمینا بقول تبریزیان شصت هزار کس فوت شده بود سوای مردم غریب که از تمامی ممالک محروسه در آنجا آمده بود و از ایشان در بازار و حمام قریب به چهل هزار کس فانی شده که مجموع صد هزار کس باشد .
در کتاب ”ریاض الجنه“ که دائرهالمعارف بزرگی است، نوشته میرزا محمد حسن زنوزی(تألیف ۱۲۱۶ ه.ق.)، آمده است :
”کاتب الحروف گوید : که سه سال پیش از استیلای رومیه (ترکان عثمانی) بدارالسلطنه تبریز، بیست و هشتم شهر جمدی الثانیه، یوم یکشنبه یکساعت و نیم از روز گذشته سنه هزار و صدوسی و سه هجری (۱۶ آوریل ۱۷۲۱ م)زلزله عظیم در تبریز اتفاق افتاد و جمع کثیر از ذکور و اناث هلاک شدند و باکثر ابنیه عالیه از مساجد و مدارس و مقابر شکست فاحش و ظاهر راه یافت، نهایت بالمره منهدم نگردید“.
اوژن فلاندن که در میان سالهی ۱۸۴۰ و ۱۸۴۱ میلادی (۵۷ –۱۳۵۶ ه.ق.)سفری به ایران کرده و سفرنامه یی پدید آورده است درباره زمین لرزه ۱۷۲۱ م. (۱۱۳۴ ه.ق.)می نویسد :
”سخت ترین آنها در سال ۱۷۲۱ اتفاق افتاده و هشتادهزار نفر جمعیت این شهر را از بین برده است. این واقعه در زمان شاه سلطان حسین و بوقتی است که این شاهزاده تیره بخت می خواست سلطنت را به یک افغان فتنه جو که در این وقت اصفهان را محاصره کرده بود واگذار نماید“
در کتاب منتظم ناصری نوشته اعتمادالسلطنه، دو نظر گوناگون درباره کشته شدگان این زمین لرزه داده شده است، در یکجا می نویسد :
”هم در این سال (۱۱۳۴)زلزله شدیدی در تبریز شده تمام شهر را خراب کرد و دویست و پنجاه هزار نفر سکنه این شهر تلف شدند“
در جای دیگر می گوید :”در سنه هزار و صدوسی و چهار، چنان زلزله در تبریز شد که نود هزار کس از شهر و حوالی بدرود جهان خراب گفته و نوعی هوا تیره و تار شد که روشنی آفتاب را کس نمی دید“. و گمان می رود شمار دوم کشته شدگان درست و دور از گزافه است.
لرد کرزن در کتاب ”ایران و قضیه ایران“ (تألیف ۱۸۹۱ =۱۳۰۹ ه.ق.) می نویسد:
”تاریخ نویس معتبر”کروزینسکی“ روایت می کند که در زلزله ۱۷۲۱ م.،۸۰۰۰۰ تن به خاک هلاک افتادند“.
زمین لرزه های ۱۱۶۹ و ۱۱۸۸ ه.ق.
پیش از آنکه سخن را بر سر زمین لرزه سخت دیگری بکشانیم، باید به دو زمین لرزه کم اهمیت تر که در این میان در تبریز و پیرامون آن روی داده است اشاره یی بکنیم :
یکی از این ها زمین لرزه سال ۱۱۶۹ هجری قمری (۱۷۵۵ میلادی) است که بنوشته آرنولد ویلسون در یک زمان، هم در تبریز و هم در کاشان و اصفهان روی داده بوده و چون ویرانی و کشته یی بر جای ننهاده از اینرو شرحی درباره آن در نوشته ها نیامده است.
دیگری زمین لرزه یی است که بسال ۱۱۸۸ هجری قمری (۱۷۷۴ میلادی) در سرتاسر آذربایجان پیش آمده و ناچار شهر تبریز را هم تکان داده بوده و چنین پیداست که شدت این زمینلرزه از زمین لرزه سال ۱۱۶۹، بسیار بیشتر بوده، آنرا ”بلای وحشتناک“ نوشته اند.
زمین لرزه ۱۱۹۴ ه.ق.
هشتمین زمین لرزه سهمناک و ویرانگر و کشتارکن تبریز، زمین لرزه سال ۱۱۹۴ هجری قمری(۱۷۸۰ میلادی) است که با توصیفهایی که از پی آمدها و اثرات آن کرده اند می توان پی برد که از همه زمین لرزه هایی که تا کنون در تبریز رخ داده است، سخت تر و هراس انگیزتر بوده است.
نخستین تکانهای سخت آن دو ساعت از آدینه شب سی ام ذی حجه سال ۱۱۹۳ ه.ق.(۶ ژانویه ۱۷۸۰ م.)گذشته روی داده و تا بامداد فردای آن شب زمین تا چهل بار همچنان تکان های سخت می خورده و می لرزیده است .
زمین لرزه در زمستان و در نیمه دیماه روی داده و مردم شهر براثر سرما و شب در خانه و کاشانه های خود گرد آمده بوده اند .
این زمین لرزه چون درست در میان آخرین شب (سلخ ذی حجه)سال ۱۱۹۳ ه.ق. و نخستین روز (غره محرم ) سال ۱۱۹۴ ه.ق. رخ داده از اینرو در نوشته ها دو تاریخ پیدا کرده است یعنی گروهی آنرا بسال گذشته و برخی کسان بسال اینده نسبت داده اند، و چون زمین لرزه همچنان دنباله داشته و بیشترین تکانها و لرزه ها نیز در روزهای نخستین ماه های این سال روی داده است از اینرو ما آنرا از پیشامدهای سال ۱۱۹۴ ه.ق. شمرده ایم.
بجز تکان سخت نخستین، تکانها و لرزشهای دیگری نیز در روزهای زیر روی داده است :
روز شنبه ششم صفر (۱۰ فوریه ۱۷۸۰م.)یکساعت از زوال گذشته و شب یکشنبه (۱۴ صفر) یا شنبه شب (۱۸ فوریه) حدود سه ساعت از شب رفته، باز زمین همچنان تکانهایی خورده که کمتر از تکان نخستین نبوده است .
اما لرزشهای آرام تر همچنان در ماه های اینده دنباله داشته است چنانکه نویسنده ریاض الجنه می گوید : تا ده، دوازده سال زمین همچنان در تبریز در لرزه بود و از تکان نخست تا ششم صفر، هر شبانه روز ، نزدیک به سی، چهل بار زمین بلرزه درمی آمد، لیک ویران کننده نبود .
آمار کشته شدگان در این زمین لرزه را گوناگون نوشته اند. ریاض الجنه : همه کشته شدگان شهر و پیرامون را یکصد و بیست هزار تن ، اولاد الاطهار: تنها شهر را یکصد هزار تن بجز زخمداران و دست و پا شکستگان، میرزا حسن طباطبایی: چهل هزار تن(از نفوس محترمه)، سر ویلیام اوزلی از زبان یک آدم معتبر : چهل هزار تن ، مادام دیولافوا:چهل هزار ، آرنولد ویلسون : پنجاه تا شصت هزار تن از مردم شهر نوشته اند .
در پی آمدهای زمین لرزه، نویسنده ریاض الجنه آورده است که در تبریز به بلندی یک وجب دیوار بر سر پا نماند، در بیشتر کوهها شکافهای بزرگ پدیدار گردید و در راه شبلی(گردنه یی است در راه تبریزـتهران)شکافی دراز نزدیک به هفت فرسنگ(۴۲ کیلومتر)بهم رسید و در شعاع نزدیک به دوازده فرسنگ(۷۲ کیلومتر)از پیرامون شهر در پی زمین لرزه ویران گردید. در تسلیهالابرار می گوید: کوه سرخاب از هم شکافت و شکافی ژرف پدید آمد پهنایش دو گز و درازیش نزدیک بدو فرسنگ(۱۲کیلومتر)بود، در دو فرسنگی (۱۲ کیلومتری)سمت شرقی تبریز زمین چمنزاری بود بیست من بذرافکن ، زمین لرزه آنرا از جای خود برداشته، یک کیلومتر و نیم دورتر افکنده بود(یعنی زمین حرکت کرده بود)نیز می افزاید، از جای آن آبی سیاه رنگ روان شد که اگر ادامه می داشت، همه شهر تبریز را پس از آن ویرانی می شست و با خود می برد، لیک خوشبختانه بیش از دو ساعت جریان نداشت . در اولادالاطهار می نویسد:
برخی از چشمه ها و قناتهای شهر و پیرامون آن پس از زمین لرزه کور شدند و برخی چشمه های دیگر دهانه باز کردند. این نویسنده ویرانی ها و تکانهای پیرامون تبریز را در شعاعی نزدیک به بیست فرسنگ یعنی یکصدوبیست کیلومتر بدست می دهد.
پیداست که در این زمین لرزه بسیاری از ساختمان ها و کاخها و مسجدها و منارها و بازارها و سرایها و کاروانسرایهای تبریز با خاک یکسان گردیده بود و جز بخشی از مسجد کبود و ارگ علیشاه و مسجد استاد و شاگرد که هنوز هم بازمانده آنها در تبریز نمایانست، دیگر هیچ بنیاد کهنی که مقدار آن هم کم نبوده است ـ برپا نیاستاده شهری بدان بزرگی و آبادانی به تلی خاک تبدیل گردیده بود و چون از همه این بنیادها و ساختمانهای ویران شده در متن نوشته هایی که یکایک بگواه خواهیم آورد نام برده شده است دیگر نیازی بشمردن آنها نمی بینیم .
نویسنده ”ریاض الجنه “ در کتابش می نویسد :
” در اواخر سنه هزارو صد و نود و دو و تا اوایل سنه هزار و صد و نود و سه، سه مرتبه درین مابین رجوعا و استقامه قران نحسین در برج عقرب واقع شد و بتقارن آن مقارنه ها امور چندی در عالم کون و فساد اتفاق افتاد که فلک فساد پیشه از این قبیل فسادها در اندیشه نداشت یکی زلزله تبریز بود که شب شنبه سلخ ذی حجهالحرام سنه ۱۱۹۳ تامه هجری تخمینا” دو ساعت از شب مزبور گذشته اتفاق افتاد بمرتبه یی انهدام بشهر و نواحی روی داد که مصدوقه و جعلها عالیها سافلها گردید. همه ابنیه عالیه و آثار مستحکمه قدیمه از مدارس و مقابر و معابد و عمارات و رباطات بالمره خراب گردید، از آن جمله شنب غازان و مسجد صاحب الامر و مسجد جهانشاه و مسجد جامع و مدرسه سید حمزه و مدرسه صادقیه و طالبیه بود که ثانی اثنین یکی از آنها را در کل روی زمین چشم دوربین روزگار ندیده بود، همگی انهدام یافته بی اغراق دیواری به بلندی یک وجب نماند و تخمینا دوازده فرسخ از اطراف به تبعیت شهر انهدام یافت و تا حال این قسم زلزله درین شهر اتفاق نیفتاده بود و از ثقات آن بلاد مسموع شد که در شهر و نواحی از اطفال و نسا و رجال از غریب و بومی دویست هزار نفر تخمین شد که بدارالقرار در آن قضیه فرار نمودند و اکثر خان ها مسدود شد و در همان شب تا صبح تخمینا چهل مرتبه چنان زلزله شد که هرگاه عمارت و آبادی می بود در هر دفعه اول بیشتر خرابی می شد . در اکثر کوهها شکاف عظیم پیدا شد و در راه شبلی شکاف طولانی که قریب به هفت فرسخ طول داشت بهم رسید و از مشاهیر آن شهر که در زیر نقاب تراب محتجب شدند علامهالعما ملا ابوعلی مراغه یی و قدوهالفضلا آقا میرزا بابا و ملا اسمعیل و میرزا فضل الله طبیب و عمدهالامرا، فضلعلی بیک خلف بندگان سکندر شأن نجفقلی خان دنبلی بیگلر بیگی دارالسلطنه بود که همه ایشان از جمله بی نظیران زمانه بودند، و تا ده دوازده سال در آن دیار زمین در زلزله و مردم در ولوله بود. از اول زلزله تا ششم صفرالمظفر آن سال هر شبانه روز تخمینا” سی و چهل مرتبه زلزله می شد، نهایت مخرب نبود. اما در روز شنبه ششم شهر مزبور یک ساعت از زوال گذشته و ایضا” در شب یکشنبه چهاردهم ماه مزبور سه ساعت تخمینا” از شب گذشته زلزله شدیدی واقع شد که کمتر از اول نبود“.
درسفرنامه ”تبصرهالمسافرین“ میرزا حسن طباطبایی تبریزی ملقب به منشی اسرار چنین آمده است :
”. . . چند مرتبه زلزله شدید در شهر تبریز اتفاق افتاده که صدمه کلی و خسارت مالی و جانی به اهل شهر رسیده، از این زلزله اخیره بشهر تبریز خرابی کلی رو داده قریب چهل هزار نفر از نفوس محترمه تلف شدند. لیله شنبه سلخ شهر ذی الحجهالحرام سنه ۱۱۹۳(ه.ق.) دو ساعت از شب رفته بوده است که ابنیه رفیعه و آثار عالیه خراب و منهدم شده اند. عمارات شنب غازان، مسجد معروف صاحب الامر علیه السلام مسجد جامع طولانی، مدرسه سید حمزه، مدرسه صادقیه و طالبیه ، طاق خواجه تاج الدین علیشاه، قلعه و مسجد و مدرسه رشیدیه، مسجد جامع جهانشاه . . . “.
نجفقلی خان پس از بخاک سپردن مردگان و کشتگان و بیرون آوردن دارایی و کاچال خود از زیر خاک آنها را با خانواده اش به خوی گسیل داشت و پس از پایان یافتن زمستان و بهبودی پایش، از بیم آن که مبادا دشمنانش از امیران افشار اورمیه و کردها و شقاقیها بر شهر تازند و او بجهت نداشتن برج و بارو نتواند از شهر و خود دفاع کند، بی درنگ دست بکار ساختن باروی شهر شد و در زمانی اندک بارویی با برجها و دوازده دروازه دور شهر پدید آورد.
فرزندش عبدالرزاق بیگ در این مورد چنین می نویسد که روزی :” با جان ناخشنود و تن محنت اندوز، و ضعف حال برباره ....سوار شد و در رکابش نزدیکان حضرت و خدام با نام، اطراف خرابه های شهر را طواف فرمود. و چون در بنای عمارت و طرح ریزی قلعه و حصار مهارتی کامل داشت . . . طرح قلعه جدیدی که اکنون موجود است (یعنی در سال ۱۲۲۸ ه.ق. هنگام نوشتن کتاب) و اساسش اندراسی یافته بملاحظه اهل تنجیم بطالع اسد بنا فرمود . . . بالجمله چون محل بروج و حصار را بنظر امعان آورد، ساختن بعضی را بعهده .....یکی از اعیان که در سمت محلت او واقع بود ....بازگذاشت، زرها بر خاک ریخت ، بنا و عمله بی شمار از شهر و نواحی برای این کار شگرف برانگیخت.
در مورد بنای قلعه تبریز در ریاض الجنه می نویسد :
”در همانسال بیگلربیگی سابق الذکر به امداد شهریار شهید فردوس مکان احمد خان دنبلی انارالله برهانه، بطالع اسد باروی بزرگی بدور شهر در کمال استحکام و امتیاز کشیده بعمارت مشغول شدند، مولانا تائب خویی در تاریخ ”حصار سکندر ثانی“ یافتند.
......کاتب حروف می گوید، اکنون همه آثار قدیمه خرابست و شهریار شهید احمد خان دنبلی بعمارت مسجد جامع بزرگ مشغول بودند، تمام نشده بروضه رضوان شتافتند و حالا هم ناتمام است و نیز درین اوقات بندگان ذی شوکت و شأن جعفر قلیخان دنبلی خلف ارشد ارجمند خان شهید فردوس مکان ادام الله ایام شوکته، معماران نیکو کار و مهندسان کارگزار مقرر فرموده بعمارت مسجد مشهور بمسجد صاحب الزمان اشتغال دارند، نزدیک است که باتمام برسد، بسیار سنگین تر و رنگین تر از عمارت اولی می شود و متعلقات چندی هم بعمارت اول افزوده اند و سه هزار تومان تخمینا صرف و خرج آن اسا فیض کریاس می گردد، بعضی از نکته سنجان تاریخ آن مسجد را ”ز حکم خان شد این مسجد آباد“ (۱۲۰۸ ه.ق.) یافته اند“.
با همه وصفهایی که از این برج و بارو کرده اند. به سبب ویرانیها و کشته شدن مردم شهر، قلعه نوین بسیار کوچکتر از شهر پیش از زمین لرزه، نهاده شده بوده است و آمار مردم آنرا جان ماکدونالد کینتیر جهانگرد انگلیسی که در سال ۱۲۱۶ه.ق.در آنجا بوده است تنها سی هزار تن نوشته است و نادر میرزا می گوید :
" این درست است، من بسال پنجاه و شش یا بشصت پس از یک هزار و دویست از چند پیرمرد شنیدم که از تاریخ زلزله آخرین داستان همی گفتند کمتر از این شماره و این نشان می دهد که شهر پس از این زمین لرزه تا چه اندازه کوچک و کم جمعیت شده بوده است."
درباره شماره جمعیت تبریز پس از این زمین لرزه با نادر میرزا را در تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز، نوشته یی است که شگفت آور است و نشان می دهد که چقدر آدم در این حادثه از میان رفته بوده که شمار مردم شهر تا چهار هزاروسی تن پایین آمده بوده.می نویسد:" ....من طوماری دیدم و اکنون در نزد منست، که بفرمان خاقان شهید (آغامحمدخان قاجار ) تبریز و نواحی آنرا بازدید کرده و خراج نهاده بخاتم همان دبیر که میرزا احمد اردلانی بود مختوم . سرشمار نیز بدین شهر کرده و خراج نهاده، آنگاه درین شهر چهار هزار و سی سر شمرده از بومیان، و از آن عدد، دوهزار و سی نفر وضع کرده بنام سادات و علما و فقرا و اعیان و غربا، و بر دوهزار نفس مال فرود آورده، مرا این درست است، زیرا آن دبیر با آن سطوت خاقان شهید نتوانستی چیزی پوشیده دارد".
زمین لرزه ۱۲۰۱ ه.ق.
زمین لرزه سال ۱۲۰۱ هجری قمری ( ۱۷۸۶ میلادی)نیز از زمین لرزه های بزرگ و سخت تبریز بشمار می آید. و این زمین لرزه هنگامی روی داده که هنوز مردم تبریز از بیم و هراس زمین لرزه پیشین بیرون نیامده بوده اند، هنوز داغها فراموش نگشته، زخمها بهبود نیافته و ویرانیهای شهر آباد نشده بوده است . با همه اهمیتی که این زمین لرزه داشته، آگاهی ما درباره داستان آن بسیار اندک است. همین اندازه می دانیم که زمین لرزه در شب و آخر فصل خزان روی داده است.
کرپورتر انگلیسی درباره کشتگان این زمینلرزه نوشته که شماره آن چهارده هزار تن بوده است .
سدراک ابدالیان زمین لرزه سختی بسال ۱۷۹۱ میلادی (۱۲۰۶ ه.ق.) نسبت داده می نویسد : " در ۱۷۹۱ زلزله شدیدی شهر تبریز و خوی و ارومیه و کونا و وان و ارزروم را لرزاند" ولی در منابع ایرانی چنین زمین لرزه یی یاد نشده و در سفرنامه و کتابهای اروپایی نیز به شرحی در مورد آن بر نخورده ایم و چون آقای ابدالیان منابع آگاهیهای خود را یاد نکرده است، از اینرو نمی دانیم داستان آن چه بوده است .
زمین لرزه ۱۲۲۰ ه.ق.
از زمین لرزه سال ۱۲۲۰ هجری قمری (۱۸۰۶ میلادی) که در سنجش با زمین لرزه های پیشین چندان سخت نبوده، تنها از راه نوشته پ.م.ژوبر جهانگرد فرانسوی آگاهی داریم.
ژوبر در این سالها از راه کشور عثمانی سفری بایران آمده و در این سال در تبریز بوده و از دیده ها و شنیده های خود در کشور عثمانی و قفقاز و ایران، سفرنامه یی پرداخته که دوبار بفارسی ترجمه شده است.
گرچه او روز و ساعت این زمین لرزه را ننوشته است، لیک از روی شمارش روزهای سفر او می توان بدست آورد که زمین لرزه در نیمه ماه مه ۱۸۰۶ م. رخ داده است. آرنولد ویلسون از این زمین لرزه آگاه نبوده و در فهرست زمین لرزه های ایران از آن یاد نکرده است.
در این زمان تبریز در زیر فرمان عباس میرزا نایب السلطنه فتحعلی شاه بوده و با آنکه او در آبادی تبریز کوشش بسیار می نمود، هنوز شهر برویه نخستین برنگشته بوده است. ژوبر می نویسد :
"بر اثر زلزله های موحشی، آبادیهای اطراف تبریز چنان ویران شده که تا کسی وضع آنها را در زمان آبادی ندیده باشد، نمی تواند به میزان خسارت و خرابی پی برد> قبل از رسیدن به تبریز، مسافر نه تنها از میان ویرانه ها می گذرد، اکثر بناهایی که در زمان شاردن وجود داشته، براثر این بلای عظیم از میان رفته است> حتی در موقع عبور من هم تکان شدیدی حادث شد که بیش از چهل منزل را خراب کرد، و عده زیادی از سکنه را متواری ساخت".
جیمز موریر، در نخستین سفر خود به ایران، که سه سال پس از ژوبر در تبریز بوده (۲۸ مه ۱۸۰۹)درباره کوتاهی ساختمانهای تبریز می نویسد :
"بیم از پیشامد زمین لرزه به مردم تبریز آموخته است که چگونه خانه های خود را کوتاه تر بسازند، و در ساختن آنها بیشتر چوب بکار برند تا آجر و گچ، از اینرو بازارها هم، همه سقف چوبی دارند و برخلاف بازارهای شهرهای بزرگ ایران، طاق پوش نیستتند. با این همه بمن گفتند که هنگام زمین لرزه، بیشتر ساختمانهای گنبد دار ( بویژه گرمابه خان که بزرگترین گرمابه تبریز است) ویران نشدند، در حالی که در ساختمانهای دیگر، استوارترین دیوارها هم فرو ریخته بود".
زمین لرزه ۱۲۲۷ ه.ق.
در بهار سال ۱۲۲۷ هجری قمری که برابر بوده با سال ۱۸۱۲ میلادی در تبریز زمین لرزه کم آسیبی پیش آمده که ما از آن تنها از راه سفرنامه سر ویلیام اوزلی که در آن هنگام در تبریز بوده آگاهی داریم.
زمین لرزه ۱۲۳۴ ه.ق.
در روز سوم ربیع الثانی سال ۱۲۳۴ هجری قمری (۲۹ ؤانویه ۱۸۱۹ میلادی) زمین لرزه سختی در تبریز و طسوج روی می دهد که بنوشته ویلسون از زبان جیمز موریه در سفرنامه نخستینش، پس لرزه های آن تا چند هفته همچنان دنباله داشته است، با این همه از داستان این زمین لرزه نیز آگاهی چندانی در دست نداریم .
زمین لرزه ۱۲۵۰ ه.ق.
این زمینلرزه در نهم جمادی الاول سال ۱۲۵۰ هجری قمری (۱۳ سپتامبر ۱۸۳۴ میلادی) روی داده است> آرنولدویلسون در فهرست خود این زمین لرزه را یاد نکرده است. ما نیز تنها از راه نوشته پدر روحانی "پرکینز " از آن آگاهیم . او کتابی بنام " هشت سال اقامت در ایران" نوشته است که بسال ۱۸۴۳ در آمریکا بچاپ رسیده .
پرکینز در این کتاب می نویسد :
". . . می گویند همه شهر تبریز براثر یک زمین لرزه که نزدیک بیک سده پیش از این رخ داده، از میان رفت، بگمانم این سخن راست است . زمین لرزه هنوز در تبریز یک چیز عادی است . در سالی که ما در آنجا نشیمن داشتیم، زمین لرزه خانه ما را تکان داد و سفالینه هایی که بر بالای قفسه ها چیده شده بود، همه بزمین ریخت. در همسایگی ما نیز چندین دیوار فرو افتاد ".
باز پروفسور سدراک ابالیان زمین لرزه شدیدی بسال ۱۸۴۰ میلادی (۱۲۵۶ ه.ق.) نسبت داده نوشته است :
" در سال ۱۸۴۰ بر اثر زمین لرزه شدیدی در ارمنستان، و شهرهای نخجوان و تاته و ماکو و تبریز و کاگزوان و قارص و ارزروم و غیره روی داد و خسارتهای فراوانی وارد آورد.
زمین لرزه های سالهای ۱۲۶۵ – ۱۲۶۷ – ۱۲۶۸ ه.ق.
در میان ۱۲۶۵ و ۱۲۶۸ هجری قمری چندین زمین لرزه خفیف و کم اهمیت در تبریز روی داده که ویرانی چندانی ببار نیاورده و کشتاری نکرده است .
زمین لرزه ۱۲۷۰ و ۱۲۷۱ ه.ق.
بانوی جهانگرد بنام لیدی شیل در سال ۱۸۵۱ میلادی (۶۸ –۱۲۶۷ هجری قمری ) به ایران آمده و کتابی از بررسیهای خود پدید آورده بنام " نظری بطرز زندگی و رسوم در ایران "او هنگام بازگشت به میهنش در سال ۱۸۵۳ (۱۲۶۹ ه.ق.) چون اندک زمانی در تبریز مانده، چند سخنی نیز درباره این شهر و مردمش نوشته است . وی در جایی از کتابش می نویسد :
"سه سده پیش از این، مردم تبریز، پانصد هزار تن بودند، لیک آشوبها و زمین لرزه های پی در پی از مردم آنجا بسیار کاسته است . در سده پیش شهر با زمین لرزه ویران گردید و در سال ۱۷۲۱ م. شهر پاک زیروزبر شد و هزاران تن از مردم آن کشته شدند، و اکنون نیز تکانهای سختی روی می دهد که آدمی را سخت بهراس می اندازد".
خانیکوف دانشمند روس که در این سالها بعنوان نماینده کنسولگری روس در تبریز بوده و وقت خود را با مسافرتهای گوناگون و پژوهشهای دانشی می گذراند، گزارش دقیقی از آن زمین لرزه به فرهنگستان امپراطوری علوم سن پیترزبورگ فرستاده که در تاریخ سوم نوامبر ۱۸۵۴ در آنجا خوانده شده و سپس بخشی از آن در مهنامه فرهنگستان بچاپ رسیده که ما آن را در اینجا می آوریم:
" از آگاهیها و پیشامدهای این کشور که چه بسا برای شما جالب باشد من از زمین لرزه سختی که در شب ۲۲ (برابر ۱۰ روسی و ۲۹ ذیحجه)و ۲۳ (برابر ۱۱ روسی و ۳۰ ذیحجه)سپتامبر ۱۸۵۴ رخ داد گزارشی برای شما می فرستم :
این زمین لرزه درست هنگامی روی داد که مقارنه ماه و خورشید بود و گویی این پیشامد برای تأیید نظر آقای آلکسیس پره بود که می گوید زمین لرزه ها بیشتر در روزهای مقارنه روی می دهند تا در روزهای تربیع .
نخستین تکان زمین، در ساعت یازده و چهل و هشت دقیقه احساس شد و این تکان باندازه یی شدید بود که حتی کهنسال ترین کسان نیز بیاد ندارند که چنین زمین لرزه یی پس از زمینلرزه سال ۱۷۷۹ که نیمی از شهر تبریز را ویران کرد، دیده باشند .
تکان دوم که شدتش کمتر بود، یک دقیقه و نیم پس از تکان نخست روی داد و تکان سوم، دو دقیقه پس از تکان دوم، تکان چهارم ، چهل و شش دقیقه پس از نیمه شب و تکان پنجم در ساعت یک و شانزده دقیقه بامداد که تا اندازه یی شدید بود ولی نه بسختی تکان نخست رخ داد و همه این تکانها و لرزشها با صداها و غرشهای زیرزمینی همچون رعد، همراه بود .
زمین لرزه ۱۲۷۲ ه.ق.
در سال ۱۲۷۲ هجری قمری ( ۱۸۵۶ میلادی ) دو زمین لرزه، یکی خفیف و دیگری شدید، در تبریز و پیرامون آن روی داده است . زمین لرزه نخست در آخرین روز ماه رجب (۹ مارس) در اواخر زمستان بوده که درباره آن در روزنامه وقایع اتفاقیه چنین نوشته شده است :
" در سلخ ماه رجب (۱۲۷۲ ) نیز زمین حرکت جزئی کرده ولی بحمدالله خرابی بجایی و اذیت بکسی نرسیده بود".
زمین لرزه دوم که سخت تر بوده در روزهای آغاز تابستان برابر با ۲۷ شوال (۳ ژوئیه) روی داده که ویلسون درباره اش می نویسد :
"زمین لرزه سختی که با صداهای زیرزمینی همراه بود در روستای نهند در بیست و شش کیلومتری شمال شرقی تبریز احساس شده " .
زمین لرزه ۱۲۷۳ ه.ق.
بسال ۱۲۷۳ هجری قمری (۱۸۵۶ میلادی ) گویا دو زمین لرزه در تبریز روی داده است یکی در اواخر تابستان و دیگری در اوایل پاییز با اندک فاصله از یکدیگر.
زمین لرزه های سال ۱۲۷۴ ه.ق.
ادیب الملک در دافع الغرور در وقایع روز پنجشنبه دوم محرم ۱۲۷۴ ه.ق. در تبریز می نویسد :
" سه ربع ساعت به غروب مانده که بعد از ادای فریضه رو بقبله نشسته بودم و به اوراد و اذکار پیوسته به مدلول "اذا زلزله الارض زلزالها و اخرجه الارض اثقالها به یکبار چنان زمین حرکت کرد که نزدیک بود به روی در افتم ".
در همین کتاب باز در وقایع روز پنجشنبه نهم محرم می نویسد :
"عصر آن روز باز زلزله شدید شد و از زلزله های سابق بر مزید " در وقایع روز چهارشنبه پانزدهم محرم باز می نویسد :
" سه ساعت و نیم به غروب زلزله شدید گردید و پس از آن بادی وزید که هوش از سرم پرید."
در روز پنجشنبه فردای آن روز می نویسد :
"شانزدهم محرم نیم ساعت پیش از طلوع آفتاب و نیم ساعت بعد از طلوع آفتاب زلزله شد لیکن چندان شدت نداشت".
در ثبت وقایع روز پنجشنبه بیست و سوم محرم نوشته است :
" سه ساعت به غروب مانده چنان زلزله یی شد که کلاه فرنگی چوب پوش به حرکت آمد و جمیع خانه ها شکست برداشت ".
در فردای همان روز، آدینه بیست و چهارم محرم می نویسد :
" بیست و چهارم در منزل بوده باز سه ساعت به غروب مانده زلزله شد به طریقی که از خواب پریشان و هراسان بیدار شدم و در شب آن روز نیز دو دفعه زلزله شد ".
در شنبه بیست و پنجم نیز بعد از نماز صبح زلزله شدید شد و از شهر صدای یا الله برخاست، بعد از دوساعت دیگر غوغای عظیمی شنیدم، معلوم شد که جناب مجتهد به مصلی می رفتند و تکبیر در عرض راه می گفتند".
زمین لرزه های سال ۱۲۷۶ تا ۱۲۹۷ ه.ق.
در زمانی نزدیک به بیست سال از ۱۲۷۶ تا ۱۲۹۷ ه.ق. شش زمین لرزه خفیف و شدید در تبریز روی داده که درباره آنها شرحی در نوشته های فارسی نتوان یافت از اینرو فهرست آنها را تا آنجا که ما یادداشت کرده ایم اینجا می آوریم :
بنوشته ابدالیان، زمین لرزه نخست از زمین لرزهای ششگانه به سال ۱۲۷۶ هجری قمری (۱۸۵۹ م.) رخ داده و شهرهای ارزروم و تبریز و پیرامون آنها، صحنه زمین لرزه نوینی واقع می شوند .
دومین زمین لرزه بسال ۱۲۷۸ هجری قمری رخ داده که ویلسون درباره آن می نویسد :
"درسال ۱۸۶۲ م. چهارم ژوئن (۳ ذیحجه ۱۲۷۸ ه.ق.) زلزله یی در تبریز روی داده ولی خسارتی وارد نیامد".
"درسال ۱۸۷۰ م. بیست و ششم ژانویه (۲۳ شوال ۱۲۸۶ ه.ق.) زلزله یی در دو دفعه از شمال بجنوب در تبریز روی داد".
"بسال ۱۸۷۲ م. (بنوشته ابدالیان) برابر ۱۲۸۸ ه.ق. زمین لرزه شدیدی شهرهای شمالی و گنجه و ایروان و تبریز را ویران می سازد ".
بسال ۱۸۷۴ م. بیست و هشتم ژوئیه(۱۳ جمادی الثانی، ۱۲۹۱ ه.ق.) زلزله دیگری در تبریز روی داد".
" سال ۱۸۷۹ م. دوازدهم مارس (۱۸ ربیع الاول) و دوم آوریل(۹ ربیع الثانی ۱۲۹۶ ه.ق.) زلزله دیگری در تبریز و میانه و زنجان روی داد".
زمین لرزه ۱۲۹۸ ه.ق.
در سال ۱۲۹۸ هجری قمری (۱۸۸۰ میلادی)دوبار زمین لرزه شدید، یکی با چهار تکان سخت ، در تبریز روی داده، که به شهر آسیب رسانیده و برخی خانه های شهر را ویران کرده و پس از زمین لرزه نیز دکانها و خانه هایی در آتش سوخته است . آنچه در داستان این زمین لرزه جای شگفتی است، برخاستن شعله های کبود رنگ از شکافها و شکستگی های زمین و بو دود آنست که در هیچ یک از زمین لرزه های پیشین چنین نشانه هایی دیده نشده بود .
زمین لرزه ۱۳۰۰ ه.ق.
در سال ۱۳۰۰ هجری قمری (۱۸۸۳ میلادی) دو بار در تبریز زمین لرزه روی داده ولی ویرانی ببار نیاورده است .
زمین لرزه ۱۳۱۳ ه.ق.
زمین لرزه های سال ۱۳۱۳ هجری قمری برابر بوده با روز چهارم و ششم ژانویه سال ۱۸۹۶ میلادی.
در روزنامه ناصری تبریز شرح این زمین لرزه را چنین آورده است :
" شب جمعه هفدهم شهر رجب المرجب در شهر دارالسلطنه زلزله خفیفی بوقوع پیوست که چندان شدت نداشت و شب یکشنبه نوزدهم شهر مزبور در ساعت سه این داهیه دهشت انگیز مجددا بطور شدت واقع شد ولی شکر خدا را موجب خرابی و خسارت نشد . لیکن بموجب خبری که از بلاد آذربایجان رسیده این بلیه غیبی را در ممالک آذربایجان عمومیتی بوده، چنانچه بموجب تلگرافی که از اردبیل مخابره شده ، در آنجا نیز شب هفدهم بطور خفیف و شب نوزدهم زلزله سختی شده و قلعه حکومتی را صدمه زده است و همچنین بعضی ابنیه قدیمیه شهر را نیز خراب کرده است .
زمین لرزه های سال ۱۳۲۳ ه.ق.
در سال ۱۳۲۳ ه.ق. (۱۹۰۵ م ) چندین تکان و زمین لرزه در تبریز رخ داده که متاسفانه درباره آنها، مطلب مشروحی نوشته نشده است و ما تنها از نوشته های دو نامه روانشاد میرزا علی آقای ثقه الاسلام شهید بدست آورده ایم که این تکانها در فصل زمستان بوده و براثر آنها چندین روستا ویران گردیده و گروهی کشته شده اند .
در بایگانی کمپیوتری مرکز زلزله شناسی تهران، زمین لرزه یی بتاریخ نهم ژانویه ۱۹۰۵ م. (دوم ذیقعده ۱۳۲۳ه.ق.)با شدت ۵/۵ درجه ریشتر در ساعت نه و چهل و هفت دقیقه (ساعت شش و هفده دقیقه گرینویچ ) ثبت گردیده که گمان میرود همین زمین لرزه است که روانشاد ثقه الاسلام در نامه خود یاد کرده است .
زمین لرزه سال ۱۳۲۴ ه.ق.
نظام السلطنه مافی در نامه یی بتاریخ دوشنبه ۲۸صفر۱۳۲۴(۱۹۰۶م.)نوشته است که " وضع زلزله تبریز، پارسال و این اوقات خیلی شدت کرده است، دیشب که شب یکشنبه بود، در ساعت هفت و بیست و پنج دقیقه بالا باز زلزله سختی شد و ربطی به زلزله آن سال ندارد".
زمین لرزه ۱۳۳۵ ه.ق.
بنوشته آرنولد ویلسون : "در تاریخ دوم ژوئن ۱۹۱۷میلادی(۱۱شعبان ۱۳۳۵ ه.ق.) در نود میلی مشرق تبریز (عرض ۳۸ درجه و طول ۴۸ درجه و ۵ دقیقه) زلزله یی روی داده است" و ما از چگونگی آن ناآگاهیم .
زمین لرزه ۱۳۰۹ ه . ش.
در سال ۱۳۰۹ هجری خورشیدی(۱۹۳۰ میلادی و ۱۳۴۸ ه.ق.) یکی از زمین لرزه های بسیار سخت آذربایگان روی داد که نه تنها تبریز و خوی و مرند و رضائیه را تکان شدید داد بلکه شهر سلماس را زیرو زبر کرد و آن شهر را پاک از میان برد .
این زمین لرزه با آنکه شدید و هراس انگیز بوده ولی در تبریز و پیرامون آن ویرانی چندانی بار نیاورده بوده .
زمین لرزه ۱۳۱۵ ه.ش. (۱۳۵۵ ه.ق.)
یکی از زمین لرزه های سخت تبریز که در زمانهای نزدیک بروزگار ما روی داده است، زمین لرزه سال ۱۳۱۵ هجری خورشیدی (۱۹۳۷ میلادی) است .
نخستین تکان این زمین لرزه در دوشنبه شب (شب سه شنبه)سیزدهم مرداد ماه، در نیمه تابستان، شهر تبریز را بلرزه درآورد و چون دنباله یافت، مردم را سخت بهراس انداخت .
درباره داستان این زمین لرزه ، شرحی در مهنامه پیمان همان سال از نوشته روزنامه کوشش، چاپ شده که با اندک دگرگونی در عبارتها، در اینجا می آوریم :
زلزله مهیب و خرابیهای تبریز
"خبر تلگرافی تبریز را که حاکی از حدوث زلزله بود، شرح دادیم، اینک وقایع مفصل آن که بتوسط پست رسیده، ذیلا" طبع می شود :
"شب سه شنبه ۱۳ مرداد ۱۳۱۵، هشت ساعت و سی و پنج دقیقه بعد از ظهر، با یک غریو هولناکی که گویی چندین توپ را یکمرتبه آتش زدند، زمین لرزه دهشتناکی در تبریز روی داد که اگر از نقطه نظر تخریبات در درجه دوم و سوم نباشد، از جهت صدا و طولانی بودن که زمین مانند آب جوش در زیر پا، ثانیه ها در غلیان و جریان بود، از زلزله هایی است که از پنجاه و شصت سال پیش، نظایر آن در این شهر که از کانونهای معروف زمین لرزه شمرده می شود، شنیده و دیده نشده است .
بعد از زلزله شدید اول، سپس یک بار صبح سه شنبه و بار دیگر ساعت سه بعد از ظهر روز چهارشنبه و بار چهارم شب پنجشنبه تکانهای دیگری روی داد که هر سه آنها خفیف بود و چندان موجب نگرانی و خرابی تازه یی نگردید.
زلزله تبریز، آن شدت و دهشت را که در محله های بازار و خیابان و راسته کوچه و نوبر و مقصویه و لیل آبادو اهراب و سایر محله های مرکزی بخصوص اطراف خیابان پهلوی داشته، در محله های مارالان و سرخاب و شتربان و هکماوار و سایر محله های دور دست نداشته است، و عجیب تر از همه اینکه هر خرابی و شکست و ریزش که حاصل شده در عمارات محکم و ساختمانهای گچ و آجری بوده ، در خانه های چینه یی و خشتی(چه کهنه ساز و چه تازه ساز) چندان و بلکه هیچ گونه تخریباتی بوجود نیامده است .
چون هیچ کدام از محله های معمور و خانه های آباد شهر و خرابیهای زلزله( کم و بیش)سالم نمانده، بنابر عقیده اشخاص مطلع، خسارات امسال بمراتب بیشتر از خسارات سیل هشتم مرداد ۱۳۱۰(ه.ش.) می باشد .
زمین لرزه ۱۳۳۲ ه.خ.
چنین می نماید که پس از زمین لرزه شدید سال ۱۳۱۵ زمین ناآرام تبریز، روزگاری از غرش و جنبش و طپش و جوشش باز ایستاده و دست از گریبان مردم رنجیده این شهر باز کشیده بوده است، زیرا در زمانی نزدیک به هفده سال، دیگر زمین لرزه یی که شایسته نوشتن باشد در تبریز روی نداده است تا در روز بیست و چهارم اسفند ماه سال ۱۳۳۲ ه.خ (۹ رجب ۱۳۷۳ ه.ق و ۱۵ مارس ۱۹۵۵ م.)زمین لرزه یی بشدت چهار درجه ریشتر بساعت محلی دو و هجده دقیقه و بیست و چهار ثانیه پس از نیمه شب رخ داده که با همه هراسان کردن مردم و ریختن آنان از خانه ها به بیرون موجب خسارت مالی و جانی نگردیده است .
زمین لرزه ۱۳۳۴ ه.خ .
بموجب ثبت بایگانی کمپیوتری مرکز زلزله شناسی تهران در تاریخ یکم شهریور ماه ۱۳۳۴ ه . خ . (۵ محرم ۱۳۷۵) باز زمین لرزه یی بشدت چهار درجه ریشتر بساعت محلی سه و سی و شش دقیقه و بیست و نه ثانیه پس از نیمه شب (ساعت ۲۴ و ۶ دقیقه و ۳۹ ثانیه گرینویچ روز ۲۴ اوت ۱۹۵۶ م .) تبریز را بلرزه و جنبش درآورده بوده است .
زمین لرزه ۱۳۳۸ ه . خ .
همان بایگانی حاکی است که در روز بیست و هفتم اسفند ۱۳۳۸ ه .خ . (۱۹ رمضان ۱۳۷۹ = ۲۰ مارس ۱۹۶۰ م .) بساعت محلی یک و پنجاه و پنج دقیقه و بیست و پنج ثانیه پس از نیمه شب هنگامی که مردم به انجام مراسم احیاء پرداخته و خود را آماده خوردن سحری می کردند، تکانی سخت بشدت بالاتر از چهار درجه ریشتر زمین تبریز را بلرزه درآورده و باعث هراس مردم شهر گردیده بوده است .
زمین لرزه ۱۳۴۰ ه . خ .
این زمین لرزه نیز در بایگانی کمپیوتری بتاریخ روز یازدهم دی ماه ۱۳۴۰ ه . خ . (۲۳ رجب ۱۳۸۱ ه.ق = ۱ ژانویه ۱۹۶۲ م .) با شدت ۶۰/۳ درجه ریشتر بساعت محلی بیست و یک و چهل و هشت دقیقه و بیست و چهارثانیه در ناحیه تبریز ثبت گردیده است .
زمین لرزه ۱۳۴۴ ه . خ .
در سال ۱۳۴۴ ه . خ . دو تکان سخت زمین تبریز را به لرزه درآورده است. یکی از این تکانها در روز سه شنبه نهم آذرماه (۳۰ نوامبر ۱۹۶۵م.)آن سال روی داده که درباره اش در روزنامه کیهان چنین آمده است :
" ساعت یک و نیم بعد از ظهر سه شنبه نهم آذرماه ۱۳۴۴ براثر زلزله شدیدی که روی داد شهر تبریز، بلرزه درآمد و مردم سراسیمه از خانه های خود بیرون آمده و در کوچه ها و خیابانها اجتماع کردند. شدت زلزله بحدی بود که مردم تا ساعتها بعد از وقوع آن، جرأت نزدیک شدن به خانه های خود را نداشتند.
زمین لرزه دیگر این سال در روز آدینه هفدهم دیماه (۱۴رمضان ۱۳۸۵ه.ق = هفتم ژانویه ۱۹۶۶ م.) رخ داده و درباره آن باز در روزنامه کیهان چنین نوشته شده :
زلزله شدیدی که صبح دیروز (ساعت ۵ و ۲۱دقیقه و ۳۶ ثانیه)در تبریز و اطراف حادث گردید، مدت پانزده ثانیه ادامه داشت و باعث ترس و وحشت اهالی شد .
این زلزله با وجود شدت و طول مدت، در شهر تبریز، خسارات وتلفاتی وارد نیاورد .همزمان با وقوع زلزله درتبریز، درزنوز و مرند نیز زلزله حادث شد که به شدتزلزله در تبریز نبود و خساراتی وارد نیاورد .
زمین لرزه ۱۳۵۰ ه . خ.
در سال ۱۳۵۰ هجری خورشیدی (۱۹۷۱ م . ) روز سه شنبه، بیست و پنجم آبانماه (۱۶ نوامبر) زمین لرزه سختی، تبریز را تکان داد، که درباره آن در روزنامه کیهان چنین آمده است :
زلزله نسبتا شدیدی ساعت دو ونیم بعد از نیمه شب گذشته، تبریز را تکان داد، این زمین لرزه، در تبریز خسارتی ببار نیاورده است . از خسارات احتمالی اطراف هنوز اطلاعی در دست نیست.
زمین لرزه ۱۳۵۱ ه . خ .
در روزنامه کیهان درباره این زمین لرزه، که در روز سه شنبه شانزدهم دیماه (۶ژانویه ۱۹۷۳ م .) سال ۱۳۵۱ هجری خورشیدی (۱ ذیحجه ۱۳۹۴)روی داده و تکانهای بسیاری داشته است چنین آمده :
از بعد از ظهر دیروز تا نیمه شب گذشته، زلزله سه بار تبریز را تکان داد . اولین زلزله در ساعت هفت و نه دقیقه و سی و پنج ثانیه بعد از ظهر روی داد و شدت آن بحدی بود که مردم سراسیمه از خانه ها و مغازه ها، بیرون ریختند و چند دستگاه از وسائط نقلیه نیز در حال حرکت از مسیر خود منحرف شدند و تصادف کردند .
در چند نقطه شهر، شیشه مغازه ها شکست و همچنین یک زن حامله که مشغول تماشای فیلم در یکی از سینماها بود از وحشت وضع حمل کرد . . .
دومین زلزله نیز که خفیف تر از اولی بود در ساعت یازده و بیست و سه دقیقه و نه ثانیه دیشب و سومین زلزله در ساعت دوازده و بیست و شش دقیقه و بیست و یک ثانیه دیشب روی داد .
شیرو خورشید سرخ ظهر امروز اعلام کرد که زلزله تبریز هیچ گونه خسارت مالی و جانی نداشته است .
زمین لرزه ۱۳۵۲ ه . خ .
در روز شنبه ششم مردادماه سال ۱۳۵۲(ژوئیه ۱۹۷۳) در تبریز زمین لرزه یی روی داده که گزارش آن در رونامه کیهان چنین آمده :
"در حدود ساعت دو بامداد امروز، زلزله نسبتا شدیدی بمدت سه ثانیه، تبریز را لرزاند، حرکت گهواره مانند زلزله، مردم را بسختی وحشت زده کرد، و به خیابانها کشانید و تکرار آن بفاصله چند ثانیه، بیشتر بر نگرانی مردم افزود . این شدیدترین زمینلرزه تبریز در سالهای اخیر بود .
زمین لرزه ۱۳۵۳ ه . خ .
درباره زمین لرزه روز پنجشنبه سی ام آبانماه سال ۱۳۵۳ هجری خورشیدی (۲۱ نوامبر ۱۹۷۴ م .)باز در روزنامه کیهان چنین نوشته است :
ساعت هفت و بیست و پنج دقیقه صبح امروز، زلزله نسبتا شدیدی، تبریز را لرزاند، مردم سراسیمه از خانه ها و مغازه ها بیرون ریختند .
این زلزله در تبریز، خسارت جانی و مالی ببار نیاورد، ولی از خسارات احتمالی اطراف هنوز گزارش نرسیده است ".
زمین لرزه ۱۳۵۴ ه . خ .
بسال ۱۳۵۴ هجری خورشیدی در تبریز سه بار زمین لرزه روی داده است .
یکی در روز دوشنبه چهاردهم مهر (۱۶ اکتبر ۱۹۷۵ م.) که درباره اش در روزنامه کیهان چنین گزارش شده است :
" بنا بگزارش خبرنگار کیهان، روز دوشنبه، زلزله تبریز و اردبیل و سراب را لرزانده . زمین لرزه در اردبیل در ساعت بیست و یک و سی و هفت دقیقه و چهل و دو ثانیه و در تبریز در ساعت بیست و چهار و شانزده دقیقه و در سراب در ساعت بیست و یک و چهل و پنج دقیقه روی داد و خسارت مالی و جانی ببار نیاورد".
دومی در آغاز روز دوشنبه بیستم دیماه همان سال (دسامبر ۱۹۷۵) ساعت دوازده و چهارده دقیقه و هشت و نیم ثانیه بوده که زمین لرزه نسبتا" شدیدی پیرامون تبریز را نیز بلرزه درآورده بوده است .
سومی در روز سه شنبه چهاردهم بهمن ماه (۴ فوریه ۱۹۷۶ م.) روی داده که خبرنگار کیهان آنرا چنین گزارش کرده است :
" ساعت هشت و یازده دقیقه و بیست ثانیه بعد از ظهر روز گذشته، زلزله یی در یکصد و پنجاه کیلومتری تبریز روی داد که خساراتی ببار نیاورد.
زمین لرزه سال ۱۳۵۷ ه . خ .
بنا به گزارش خبرنگار روزنامه رستاخیز در ساعت بیست و یک و بیست ویک دقیقه و سه ثانیه روز دوشنبه شانزدهم مرداد ماه زمین لرزه یی با شدت ۸/ ۲ درجه ریشتر در بیست کیلومتری شرق تبریز روی داده و در همان زمان این لرزش در تبریز نیز با همان شدت احساس گردیده است .
زمین لرزه های سال ۱۳۶۳ ه . خ .
در باره زمین لرزه دوم این سال باز جمهوری اسلامی نوشته است :
بنابگزارش مرکز زلزله نگاری مخابراتی آذربایجان متعلق به سازمان انرژی اتمی ایران ساعت پانزده و چهار دقیقه روز جمعه دوم شهریور ماه زمین لرزه یی با شدت بیش از ۵/ ۴ ریشتر در شمال شرقی دریاچه رضائیه حوالی شبستر روی داد . این زمین لرزه که با پس لرزه هایی همراه بود، شهرهای تبریز، آذرشهر، مرند و چند شهر اطراف دریاچه رضائیه را لرزانده است، هنوز از میزان تلفات و خسارات احتمالی گزارشی دریافت نشده .
سومین زمین لرزه در همین سال در روز بیست و دوم اسفند ماه روی داده و اطلاعات درباره آن نوشته است :
"خبرنگار زلزله نگاری آذربایجان وابسته به سازمان انرژی اتمی ایران گزارش داد ساعت هجده و یازده دقیقه دیروز(چهارشنبه) زمین لرزه یی به شدت مطلق حدود ۵/ ۳ درجه ریشتر شهر تبریز و آبادیهای اطراف آنرا لرزاند .
زمین لرزه سال ۱۳۶۴ ه . خ .
در تاریخ دهم فروردین این سال تکان نسبتا" سختی تبریز را بلرزه درآورده بود که درباره آن در روزنامه کیهان آمده است :
"ساعت سیزده و چهار دقیقه پریروز، زلزله یی در تبریز روی داد که پایگاه زلزله شناسی دانشگاه تبریز شدت آن را ۲/ ۳ درجه ریشتر ثبت کرده".
زمین لرزه سال ۱۳۶۶ ه . خ .
درباره زمین لرزه این سال در روزنامه اطلاعات می نویسد :
"زلزله یی به شدت ۹/ ۳ درجه ریشتر دیشب (۳۱ /۴ /۶۶)شهر تبریز را لرزاند. به گزارش پایگاه زلزله شناسی دانشگاه تبریز وابسته به مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران در ساعت بیست و یک و سی و پنج دقیقه و چهارده ثانیه دیشب زلزله یی بشدت ۹/ ۳ ریشتر در شهر تبریز بوقوع پیوست که تا لحظه مخابره از تلفات یا خسارات احتمالی آن گزارشی بدست نیامده است".
زمین لرزه های سال ۱۳۶۷ ه . خ .
فرجامین زمین لرزه تبریز و پیرامون آن که در این کتاب یاد می شود، دو تکان سختی است که بندر شرفخانه را لرزانده و پس لرزه های آن در تبریز نیز محسوس بوده است .
درباره این تکانها در کیهان به تاریخ ۱۹ /۷ /۶۷ چنین نوشته شده است :
" بندر شرفخانه صبح امروز با دو لرزه نسبتا" شدید لرزید . نخستین زلزله در بندر پرفخانه ساعت ده و بیست دقیقه و سی و چهار ثانیه صبح امروز با شدت ۴ ریشتر به وقوع پیوست، دومین زلزله نیز بفاصله هجده ثانیه بندر شرفخانه را تکان داد، شدت دومین زلزله ۳/ ۴ ریشتر بود .
پایگاه زلزله شناسی دانشگاه تبریز محل وقوع زلزله را هفت کیلومتری شمال غرب تبریز اعلام کرد .
برگرفته از کتاب : زمین لرزه های تبریز
چاپ اول ۱۳۶۸
نوشته : یحیی ذکاء
متن تایپ شده از سایت دایره المعارف شهر تبریز در آدرس : http://www.tabrizinfo.com/tabriz/zalzale.htm برداشت شده است.
نظرات