زلزله ای که هنوز کشته‌های خود را رو نکرده است!
امروز سی و پنجمین سالروز زلزله هولناک طبس است. در ۲۵ شهریورماه ۱۳۵۷ در کوران مبارزات انقلاب و یک هفته پس از کشتار جمعه سیاه (۱۷ شهریور)، وقوع یکی از بزرگترین و خسارت‌بارترین زمین‌لرزه های یکصد سال اخیر کشور، ایران را در غمی بزرگ فرو برد.
به گزارش بنانیوز (BanaNews.ir) در این زمین لرزه که با بزرگی ۷٫۴ در مقیاس امواج درونی زمین در ساعت ۷ و ۳۶ دقیقه بعدازظهر روز ۲۵ شهریور ماه ۱۳۵۷ به وقوع پیوست، شهر زیبا و تاریخی طبس با قدمت بیش از یک‌هزار سال به کلی ویران شد و علاوه بر آن حدود ۳۰ روستای مجاور شهر تخریب و حدود ۱۰۰ روستای دیگر دچار خسارت شدند.
شدت این زمین‌لرزه به حدی بود که حتی در تهران به فاصله چند صد کیلومتری از کانون زلزله نیز احساس شد.
اگر چه در مورد اغلب زلزله های بزرگ کشور آمار دقیقی از تعداد کشته شده‌ها در دست نیست ولی از نکات قابل توجه در مورد زلزله طبس، اختلاف فاحش آمار موجود از تعداد جان باختگان این زلزله است. به طوری که در آمار رسمی مرکز آمار ایران، شمار کشته شدگان در طبس و روستاهای اطراف حدود شش هزار و ۳۶۳ نفر اعلام شده اما با توجه به این که به دلیل جو هیجان‌زده پس از زلزله، امکان ثبت دقیق تعداد کشته‌ها وجود نداشته تعداد تلفات زمین‌لرزه طبس تا بیش از ۲۵ هزار نفر نیز برآورد شده است.
زلزله طبس در نوع خود از بزرگترین زلزله‌های ایران بود که تا مدت‌ها مبنای محاسبات سازه در آیین نامه زلزله ایران بود.
طبس تا قبل از زمین لرزه سال ۱۳۵۷ جزو مناطق با خطر نسبی متوسط پهنه بندی شده بود. تحقیقات و پژوهش های ریخت زمین شناسی و نو زمین ساختی نشان می دهد که طبس به دلیل وضعیت خاص زمین شناسی مستعد زلزله های با قدرت بالا بوده ولی ابزارهای موجود در گذشته، توان شناسیایی این پتانسیل را نداشته است.
گسل عامل این زمین‌لرزه حدود ۸۰ کیلومتر طول دارد و در عمق حدود ۱۰ کیلومتری سطح زمین واقع است که از فاصله حدود ۱۰ کیلومتری شهر طبس عبور می‌کند و کانون این زمین‌لرزه هم در نزدیکی روستای کریت طبس واقع بود و خرابی‌ها از شهر دیهوک در جنوب شرق تا روستای اصفهک و سپس خود شهر طبس گسترش می‌یافت.
مراکز لرزه نگاری مختلف، ارقام متفاوتی را به عنوان بزرگی، عمق و حتی مختصات کانون رومرکزی این زلزله گزارش کرده اند که براساس اطلاعات موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران مختصات کانون زلزله ۳۵٫۳۳ درجه عرض شمالی و ۴۰٫۵۷ درجه طول شرقی و عمق آن ۵ کیلومتر بوده که خصوصا در مورد عمق زلزله اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد و منابع مختلف ارقام متفاوتی تا حدود ۳۵ کیلومتر را هم گزارش کرده اند.
بزرگی زلزله‌ی طبس را USGS با امواج سطحی در ابتدا MS=7.7 گزارش کرد وشدت زلزله طبس در محدوده‌ی۲۰ کیلومتری آن با مقیاس مرکالی حداکثر حدود X برآورد شده است و در مجاورت گسلی که با زلزله‌ی طبس دیده شد در خسروآباد که نزدیکترین آبادی به گسل می باشد، یک دیوار سالم به جای نمانده است. ساختمان غسالخانه که آجری با سقف تیرآهن و طاق ضربی است به کلی خراب شد و از ۱۱۰۰ نفر جمعیت آن ۵۰۰ نفر کشته شدند.
شدت زلزله با مشاهدات از منطقه چنین برآورد شده است:
طبس، خسروآباد، کریت، فهالنج بین X,IX
دیهشک، دشتغران، امامزاده سلطان،جعفرآباد (متروکه) مزرعه طلوعی، ابراهیم آباد، تقی آباد بین IX,VIII
الهه آباد، جنت آباد، چمنزار، ده نو فاطمه برات، بهشت آباد (متروکه) و اصفهک بین VIII,VII
دیهوک، حسین آباد (متروکه)، هادی آباد، همت آباد (شرق طبس) و نصیرآباد بین VII,VI
گسل همراه با زلزله طبس
شهر طبس از منطقه گسل نایبند فاصله چندانی ندارد. گسلهای مهم آن، گسل کوهبانان، گسل کلمرو، گسل داور، گسل کلرکوه، گسل اصفهک، گسل اسفندیار، گسل نایبند که عموماً شمالی- جنوبی می باشند و گسل جدید آن در پنج کیلومتری طبس که شمالی جنوبی می باشد و با این زلزله دیده شده است. طول آن ۳ کیلومتر روی زمین که از شمال شرق طبس در سرآسیاب تا جنوب آن حدود معظم آباد ادامه دارد و طول غیر پیوسته ۸۵ کیلومتر برایش تخمین زده شده است. حداکثر تغییر مکان قائم ۳۰ سانتی متر در ۵ کیلومتری جنوب شرقی خسروآباد مشاهده شده و تغییر مکان افقی ناچیز حدود ۵ سانتی متر در جاده خسروآباد به ده نو بوده است.
زلزله طبس
سابقه زلزله خیزی منطقه
استان خراسان از مناطق زلزله خیز شدید کشور ایران است و هر چند سال یکبار زلزله ای با بزرگی بیش از ۶ در یکی از نقاط این استان روی می دهد ولی تاریخ طبس که شهری در حاشیه کویر است سابقه‌ی زلزله‌ی شدیدی ندارد. طبس شهری خشت و گلی با قدمت بیش از هزار سال بود و در آن ابنیه‌ی خشت و گلی قدیمی مانند مسجد دومنار، مسجد جامع و ارک طبس وجود داشته که یک زلزله شدید کافی بود تا آنها را خراب کند. فقط گویا ۳۰۰ سال قبل زلزله ای موجب خرابی گلداسته های مسجد شده است. عدم ذکر وقوع زلزله در این شهر در مدارک تاریخی مستند و پابرجای شهر تا قبل از زلزله‌ی ۵۷ ، نشان می دهد که زلزله در محلی که از نظر زلزله خیزی آرام فرض می شده رخ داده است. اینجاست که به یاد هشدار زلزله شناسان می‌افتیم که آرام بودن لرزه‌یی یک منطقه حتی یک آرامش هزار ساله دلیل بر مصون بودن آن از خطر زلزله‌ی قوی نیست خصوصاً که در حوالی آن سابقه‌ی زلزله قابل توجه موجود باشد.
شتاب زلزله طبس
به گفته زلزله شناسان، دستگاه شتابنگار SMA-1 موجود در شهر طبس نموداری با حداکثر شتاب حدود ۹۰ درصد شتاب ثقل زمین را ثبت کرده که آثار واژگونی بعضی اشیاء، افتادن دیوار، پرت شدن قلوه سنگها در سطح زمین و جابجایی اشیاء سنگین نشان دهنده‌ی وجود شتاب قابل توجه زلزله در حوالی شهر طبس می باشد. در طبس صندوق فلزی پست که در بتن کار شده بود و دستگاه سیمکوپ از جا کنده شده و حرکت قائم آن، شتاب قائم بسیار زیاد زلزله را نشان می دهد.
در ژنراتور ۵۰ تنی برق، ۸۰ سانتی متر و در منبع گازوئیل این مرکز برق که حاوی ۵۰ متر مکعب سوخت بوده ۱۷ سانتی متر تغییر مکان مشاهده شده است. بدین ترتیب مشاهدات محلی نیز شتاب زیادی را در امتداد قائم و افقی نشان می دهند. حداکثر شتاب افقی %۹۶g و شتاب قائم حداکثر %۷۲g.
در زلزله طبس علاوه بر شتابنگار موجود در منطقه، شتابنگار دیهوک واقع در ۷۵ کیلومتری جنوب شرق طبس نمودارهایی با حداکثر شتاب افقی حدودg %۳۸ و حداکثر شتاب قائم حدود %۱۸g ، در بجستان واقع در ۱۶۰ کیلومتری شمال شرق طبس نیز دستگاه شتابنگار نمودارهایی با حداکثر شتاب افقی حدود %۲۲g و حداکثر شتاب قائم حدود %۳g ثبت نموده است و بقیه شتابهایی زیر g %15 داشته اند.
گزارش پیش لرزه‌ها و پس لرزه‌ها
قبل از وقوع زلزله پیش لرزه ای گزارش نشده و منطقه آرام بوده است. پس لرزه های زلزله طبس عموماً با بزرگی پایین که بزرگترین آنها حدود ۵ بوده است. روز اوّل وقوع حادثه در طبس ۲۳ پس لرزه و روز دوّم هفت پس لرزه و روز سوّم سه پس لرزه و در دیهوک نیز هفت پس لرزه ثبت شده است.
زلزله ای پرحاشیه در کوران انقلاب
زلزله‌های شدید و مرگبار همواره با تبعات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی گوناگونی همراهند ولی رخداد زلزله ویرانگر طبس خصوصا در کوران مبارزات انقلاب اسلامی، پیامدها و حاشیه‌های بیشتری را به همراه داشت به طوری که رسیدگی به اوضاع زلزله‌زدگان، آشکارا به عرصه ای تازه برای رویارویی مبارزان با رژیمی که اعتمادی به آن نداشتند، تبدیل شد.
در یک سو شاه و فرح هر یک جداگانه به بازدید از مناطق زلزله‌زده رفتند و ارتش مامور کمک به زلزله‌زدگان و یاری به جمعیت شیر و خورشید سرخ شد. دربار هم اعلام کرد که جشن‌های چهارم و نهم آبان ماه برگزار نمی‌شود و هزینه جشن‌ها خرج رسیدگی به اوضاع طبس خواهد شد. دولت نیز سه روز عزای عمومی اعلام و دستور داده شد در این سه روز موسیقی تمامی برنامه‌های رادیو و تلویزیون حذف شوند.
زلزله طبس
از سوی دیگر، مردمی که داغ کشتار وحشیانه ۱۷ شهریور برایشان تازه بود، رژیم را متهم به استفاده تبلیغاتی از زلزله طبس برای انحراف افکار عمومی و منصرف کردن مردم از تظاهرات و سهل‌انگاری در رسیدگی به آسیب‌دیدگان زلزله طبس برای بهره‌گیری بیشتر از آن می‌کردند.
امام خمینی (ره) هم طی پیامی از نجف ضمن احساس همدردی با زلزله‌زدگان و فراخوان جهت کمک به آنها به افشای ماهیت رژیم شاه پرداختند.
در بخشی از این پیام آمده است: «مسلمین غیرتمند لازم است مستقیماً به برادران خود کمک کنند و چیزی به دست عمال دولت ندهند که باز راه برای چپاولگران باز شود. لکن در این موقع حساس آنجه لازم است به ملت شریف ایران تذکر دهم آن است که دولت و بوقهای تبلیغاتی شاه از فرصت استفاده کرده و به اغفال مردم دست زده اند. آنهایی که هزاران نفر از بهترین فرزندان ما را دیروز بیرحمانه قتل عام کرده و ملتی را به عزا نشانده اند، امروز برای انحراف اذهان به تعزیه سرایی پرداخته و اشک تمساح برای زلزله زدگان میریزند و عزای ملی اعلام می کنند.»
در پی این پیام جمعی از روحانیون مبارز و دها تن ازفعالان انقلاب در منطقه حضور می یابند و به ساماندهی آسیب دیدگان می‌پردازند و کمکهایی که مساجد و سایر انقلابیون در سراسر ایران جمع می‌کنند را به مردم طبس می رسانند.
در حال و هوای پس از زلزله طبس همچنین شایعه‌ای شکل گرفت که براساس آن، این زلزله ناشی از دفن زباله‌های اتمی کشورهای خارجی در ایران و حتی انفجار عمدی آنها بوده است که البته با توجه به نگاشت‌های برجای مانده از این زلزله و پژوهش‌های متعدد زلزله شناسی روشن است که زلزله طبس یک زمین‌لرزه کاملا طبیعی بوده که پس از یک نبود لرزه‌یی طولانی – که هنوز نمی دانیم چند هزار ساله بوده است – در ژرفای حدود ۱۰ کیلومتری سطح زمین با سازوکاری فشاری و امتداد لغز به دلیل گسیختگی در گسل طبس اتفاق افتاده و هیچ عامل انسانی در آن دخالت نداشته است.
یکی دیگر از حاشیه های تلخ این زلزله، سانحه سقوط یکی از هواپیماهای هرکولس اعزامی از پایگاه هفتم ترابری (شیراز) در فرودگاه دوشان تپه بود که به جان باختن تعدادی از خلبانان و همافران اعزامی برای امدادرسانی به زلزله زدگان طبس منجر شد.
ایسنا
نظرات