کاخ موزه گلستان؛ روایتگر سلطنت سلسله قاجار
شهر تهران به دلیل سابقه بیش از ۲۰۰ ساله خود در مرکز ایران، بیشترین آثار و بناهای تاریخی را در خود جای داده است که مجموعه فرهنگی تاریخی کاخ گلستان یادگاری از ارگ تاریخی تهران از این جمله است.
به گزارش بنانیوز (BanaNews.ir) در شمال خیابان و میدان امام خمینی (سپه) در سمت غرب خیابان خیام، در شرق خیابان ناصر خسرو و در جنوب خیابان پانزده خرداد و میدان ارگ، در کنار ساختمانهای دولتی، ساختمانی به نام کاخ موزه گلستان در میان باغی بزرگ با درختانی سر به فلک کشیده خودنمایی میکند.
مجموعه کاخ گلستان یادگاری به جا مانده از ارگ تاریخی تهران است که شمس العماره یکی از شاهکارهای معماری را در دل خود جای داده است. این کاخ روزگاری همانند نگینی در میان ارگ میدرخشید، بنیاد ارگ تاریخی ایران، به دوره صفویه و زمان شاه طهماسب اول باز میگردد.
ارگ تاریخی تهران در دوران صفویه بنا شده، در دوره زندیه بازسازی و در دوره قاجاریه به محل دربار و اقامت سلاطین اختصاص یافت. در زمان شاه عباس صفوی چهار باغ و عمارت ایرانی ساده و چنارستانی در محل کنونی کاخ گلستان و اطراف آن احداث شد.
کریم خان زند (۱۱۶۳-۱۱۹۳ ه.ق) در همین ناحیه اقدام به پیریزی ساختمان ارگ و حصار برجهای آن کرد. در دوران قاجار، بناهای سلطنتی درون ارگ و حصار ساخته شدند.
در سال ۱۲۶۸ هجری قمری مطابق با پنجمین سال سلطنت ناصرالدین شاه، قسمت خاور باغ سلطنتی را وسعت دادند و کاخهایی دیگر در اطراف این باغ که به نام باغ گلستان خوانده میشد، بنا نهادند.دارالحکومه و محل سکونت شاه در بیش از یک سوم فضای ارگ قرار داشت. این منزلگاه همانند خانههای سنتی ایران دارای دو بخش بیرونی و اندرونی بود. بخش بیرونی شامل دو قسمت یعنی حیاط دارالحکومه یا دیوان خانه و دیگری باغ مربع شکلی به نام باغ گلستان بود که این دو حیاط را بناهایی از یکدیگر جدا میساخت.
در خاور دارالحکومه و شمال باغ گلستان فضای اندرونی قرار داشت که حیاط بزرگی بود که اقامتگاه و عمارت خوابگاه شاهی در میانه آن ساخته شده بود، این مجموعه در دوره پهلوی تخریب شد و به جای آن ساختمان فعلی وزارت امور اقتصادی و دارایی ساخته شد.
مجموعه کاخهای ضلع شمالی باغ گلستان از جمله تالار، موزه، سرسرای ورودی، تالار آینه، تالار برلیان و تالار بلور پیش از دیگر قسمتهای کاخ احداث شد.
تاریخ ساختمان (تالار تاجگذاری) سال ۱۲۹۶ هجری قمری است. در شاه نشین تالار سلام، تخت زرین و جواهر نشان بزرگی به نام تخت طاووس قرار دارد. حیاط تخت مرمر یا دارالحکومه مقر تخت نشستن شاه و برگزاری بارعام و محل حکومت بود. در حالی که فضای باغ گلستان، اندرون شاهی بود و به ملاقاتهای خصوصی و مراسم خانوادگی اختصاص داشت.
مجموعه کاخ گلستان دارای بخشها و تالارهای بسیاری از جمله ایوان تخت مرمر،ساختمان ایوان تخت مرمر، خلوت کریمخانی، اتاق موزه یا تالار سلام، موزه مخصوص، تالار آینه،تالار عاج، تالار یا عمارت برلیان و موزه ظروف است.
*ایوان تخت مرمر:
ایوان تخت، جایگاهی که سلاطین ایرانی در آن به سلام نشسته و طبقات مختلف مردم بارعام میدادند و آنها را به حضور میپذیرفتند، سابقه طولانی دارد.
در مورد تاریخچه ساخت این تخت، معروف است که چون در افسانهها آمده بود که سلیمان نبی(ع) دارای اقتدار فوق العادهای بود و دربار باشکوهی داشت و از جمله اشیا عجیب او تختی بود که به هنگام ضرورت بر دوش دیوان(دیوها) و پریان کشیده و در آسمان به گردش درمیآمد، از این رو فتحعلی شاه این تخت را تخت سلیمانی و آن را بر دوش پریان و دیوها استوار ساخت.
در زمان ناصرالدین شاه هم مراسم سلامهای عام و به ویژه سلام عام نوروزی هر روز دوم عید در ایوان و حیاط تخت مرمر اجرا میشد، آخرین مراسم رسمی که در این ایوان برگزار شد، تاجگذاری رضاشاه در سال ۱۳۰۴ خورشیدی بود، این تخت از سنگ مرمر زرد یزد و از ۶۵ قطعه مرمر بزرگ و کوچک تشکیل شده است، میرزا بابای شیرازی نقاش باشی آن را طراحی کرده و از سرپرستی حجاری آن، به عهده استاد ˈمحمد ابراهیم اصفهانیˈ بوده است.
*ساختمان ایوان تخت مرمر:
یکی از دیدنیهای جالب و زیبای این ساختمان دو ستون سنگی بلند و پارچهای است که از سقف آن آویزان است که اکنون این پارچه در محل موجود نیست این ستون در سال ۱۲۰۶ قمری به فرمان آغا محمدخان از قصر وکیل شیراز کنده شد و به تهران آورده شد،دو آینه قدی بزرگ با قاب زرین در دو سوی سالن نصب شده که از هدایای الکساندر اول امپراتور روسیه به فتحعلی شاه قاجار است.
*خلوت کریمخانی:
در شمال غربی محوطه کاخ گلستان دیوار به دیوار تالار سلام، بنایی سرپوشیده و ستوندار به صورت ایوان سهدهنهای وجود دارد که در وسط آن حوض جوشی ساخته شده است که آب قنات شاه از میان آن بیرون آمد و در باغها جریان یافت. این بنا به سبب ساخت آن در زمان کریمخان و به روایتی دیگر به علت ستم و عمل ناجوانمردانهای که آغامحمدخان در این محل به استخوانهای پوسیده کریمخان روا داشته، جلوخان یا خلوت کریمخان نامیده میشود.
آغامحمدخان در سفری که به شیراز داشت، دستور داد استخوانهای وکیلالرعایا را از مقبره وی بیرون بیرون کشیده و به تهران بیاورند و زیر پلههای خلوت کریمخانی دفن کنند تا همه روز پای بر سینه و پشت وکیل نهاده و آن را لگدکوب کند، این بنا در زمان ناصرالدین شاه تبدیل به محوطه کوچکی به نام حیاط کریمخانی شد و به وسیله آهنی از باغ گلستان جدا شد.
ناصرالدین شاه به این محل دلبستگی خاصی داشت و روی تخت مرمری که در این محیط قرار داشت مینشست، سنگ قبر ناصرالدین شاه هم پس از مدتها از شاه عبدالعظیم به این محل آورده شد و نگهداری میشود.
در سال ۱۳۰۴ خورشیدی رضا شاه دستور داد تا بعد از ۱۵۰ سال، استخوانهای وکیلالرعایا از خاک بیرون آورده شد و در جایی به خاک سپرده شود. به نشان تشکر شمشیر معروف کریمخان از سوی خاندان زندیه تقدیم رضا شاه شد. که به روی آن نوشته شده است: این تیغ که شیر فلکش شمشیر است شمشیر وکیل آن شه کشور گیر است/ پیوسته کلید فتح دارد در دست آن/ دست که بر قبضه این شمشیر است
*اتاق موزه یا تالار سلام:
از خلوت کریمخانی که بگذریم به تالار سلام (یا اتاق موزه) میرسیم که به تالار تاجگذاری مشهور است از آغاز هم این ساختمان برای موزه بنا نهاده شده، بنای تالار موزه در سال ۱۲۹۱ قمری آغاز شد و در سال ۱۲۹۴ قمری پایان یافت اما بهرهبرداری از آن تا سال ۱۲۹۹ خورشیدی به طول انجامید.
ناصرالدین شاه در سفری که به اروپا داشت، تصمیم به ساخت نخستین موزه سلطنتی و دولتی در ایران را در سر پروراند و در نهایت این تالار را ساخت.
بعدها به دلیل انتقال تخت طاووس از موزههای قدیم و تالار آیینه به آنجا و برگزاری سلامهای خاص و رسمی، به تدریج نام تالار سلام را به خود گرفت. در سال ۱۳۴۵ خورشیدی به سبب برگزاری مراسم تاجگذاری محمدرضا پهلوی در این تالار، موزه، آرایش آن به طور کلی دگرگون شد و به شکل امروزی درآمد.
*موزه مخصوص:
این موزه که به تازگی افتتاح شده است، در طبقه زیرین تالار سلام قرار دارد و بخشی از ساختمان اولین موزه ایران است که به دست استاد ˈمحمد ابراهیم خان معمار باشیˈ ساخته شد، در زمان ناصرالدین شاه، این محل انبار چینی آلات و نقرههایی بود که از کشورهای اروپایی به شاهان قاجاری اهدا میشد.
این بخش در زمان پهلوی تبدیل به موزه مخصوص شد و تمامی هدایای شاهان در آنجا در معرض دید عموم قرار گرفت. در حال حاضر دوباره این مکان به شکل موزه برای بازدید افتتاح شده است. از اشیای قابل توجه این موزه میتوان به زره شاه اسماعیل، تیر و کمان نادر شاه افشار، تاج آغا محمدخان و اشیای دیگری که متعلق به دورانهای معاصر تاریخی است، اشاره کرد.
*تالار آیینه:
این تالار در غرب تالار سلام و چسبیده به آن و در بالای سردر و ایوان سنگی جلوی سرسرای کاخ قرار دارد و یکی از تالارهای مشهور کاخ گلستان است. تالار آیینه همزمان با تالار سلام در سال ۱۲۹۱ هجری قمری ساخته شد و در مجموع جز بناهای جدید کاخ گلستان است.تالار آینه چندان بزرگ نیست اما به سبب نقاشیها و آینهکاریهای سقف و دیوارهایش شهرت فراوانی دارد، شهرت عمده تالار سلام بیشتر به واسطه تابلوی رنگ و روغن معروفی است که مرحوم ˈمیرزا محمد خان غفاریˈ ملقب به کمال الملک در سال ۱۳۰۹ خورشیدی از آن کشیده است و در تالار سلام نگهداری میشود. مجسمهها در این تالار تصاویر گذشته را بیان میکند.
*تالار عاج:
این تالار بعد از تالار آینه است که به نام سفرهخانه نیز مشهور است و از تصاویر باقیمانده از این عمارت پیداست که قبل از تغییراتی که در آن ایجاد شده، در زمان ناصرالدین شاه این تالار برای نگهداری هدایای شاهان خارجی استفاده میشد و در زمان پهلوی، محل پذیرایی و برپایی مهمانیهای رسمی بود، یک نقاشی آبرنگ که ˈمحمدخان ملکالشعراˈ آن را کشیده است، نمای خارجی این بنا را قبل از بازسازی نشان میدهد.
*تالار یا عمارت برلیان:
در سمت شرق تالار عاج، چند تالار و اتاق زیبا و مجلل وجود دارد، سطح کف آن نسبت به کف تالار عاج و تالارهای دیگر پایینتر است، در زمان ناصر الدین شاه به علت کهنگی بناهای قدیمی ارگ، اغلب آنها را ویران کردند و به جایش ساختمانهای جدید میساختند. در این عمارت بلور را خراب کردند و به جایش عمارت جدید را بنا کردند، این عمارت در زمان پهلوی دوم، برگزاری جلسات رسمی با سران دولتهای خارجی و مراسم تشریفات به کار میرفت. نقاشی رنگ روغن از ˈیحییخان صنیعالملک غفاریˈ تزیینات این اتاق را قبل از بازسازی نشان میدهد که به دستور مظفرالدین شاه انجام شده است.
*موزه ظروف:
این ساختمان که بر بقای عمارت نارنجستان ساخته شده است در سال ۱۳۴۴ خورشیدی به پایان رسید. معماری این ساختمان مربوط به دوره پهلوی دوم است و به دستور فرح دیبا(همسر محمدرضا شاه) تمامی هدایایی که به شاهان قاجار اهدا شده است از عمارت موزه سلام به این موزه منتقل شده است. از جالب توجهترین این هدایا، میتوان به سرویس چینی با نقش جنگهای ناپلئون بناپارت، سرویس جواهر نشان اهدایی ملکه ویکتوریا و سرویس ساخته شده از سنگهای مالاشیت اهدایی الکساندر دوم اشاره کرد.
*شمس العماره:
شمس العماره مرتفع ترین ساختمان شهر در زمان خود بود که در سال ۱۲۸۴ به فرمان ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد. کاخ شمس العماره عمارتی رفیع و بلند با دو برج است که در انتهای گلستان و در خاور عمارت دیوان خانه قرار دارد و بنای زیبای آن از سمت خارج قصر، خیابان ناصر خسرو منظرهای بسیار جالب دارد.
این بنا شاخصترین بنای کاخ گلستان و ممتازترین ساختمان ضلع شرقی مجموعه است. ناصرالدین شاه بعد از سفر به اروپا و مشاهده بناهای کشورهای غربی، تمایل پیدا کرد بنای مرتفعی نظیر بناهای غربی در پایتخت خود بسازد تا به کمک آن بتواند منظره شهر تهران را تماشا کند. ساخت عمارت در سال ۱۲۸۲ قمری آغاز شد و دو سال به طول انجامید.
طبق شنیدهها مخارج آن با اثاثیه بالغ بر ۴۰ هزار تومان شد، طرح و نقشه عمارت از ˈمعیرالممالکˈ و معمار آن استاد ˈعلی محمدکاشیˈ بوده است. ساختمان دارای دو برج هم شکل در پنج طبقه به ارتفاع ۳۵ متر است در وسط عمارت ساعتی دو طرفه قرار دارد که شهرت فراوانی دارد.
تاکنون بخشهایی از مجموعه فرهنگی تاریخی کاخ گلستان برای ثبت جهانی مرمت شده است که بنای شمس العماره از این جمله است.
ˈفاطمه شفیعخوانیˈ رییس موزه مردمشناسی کاخ موزه گلستان درباره مرمت شمسالعماره به خبرنگار ایرنا گفت: نظافت کاشیهای داخل عمارت،ادارههای شاه نشین و مرمت گوشوارهها در طبقه اول و دوم از جمله اقدامات مرمتی برای این عمارت است.
وی افزود:نظافت آینههای شمس العماره، غبارروبیهای شاهنشین و طبقات بالای شمسالعماره از دیگر بخشهای مرمتی این عمارت است.
شفیعخوانی بیان کرد: چهار سال گذشته،مرمت و بازسازی کاشیهای نمای بیرون شمسالعماره از خیابان ناصر خسرو انجام شده است که برخی از کاشیها در این قسمت از بین رفته بود و مطابق همان کاشیها، کاشیهایی ساخته و نصب شد.
مسئول موزه مردمشناسی کاخ موزه گلستان اظهار کرد:بنای شمسالعماره به خصوص تالار آینه این عمارت از خیابان ناصر خسرو با وجود اینکه مغازههای بسیاری این بخش را احاطه کرده است دید خوبی دارد و بازدیدکنندگان مشتاقند از این خیابان شمسالعماره را مشاهده کنند.
وی گفت: مرمت کاشیهای کف، آینه کاریها،گچبریها و استحکام ایوانها از دیگر اقدامات مرمتی انجام شده در شمس العماره است.
نظرات